Cytomegalia (CMV) - przyczyny, objawy, badania

Czym jest cytomegalia?

Cytomegalia to jedna z bardziej powszechnych chorób wirusowych na świecie. Za jej powstanie odpowiada cytomegalowirus (CMV), należący do tej samej kategorii co wirus opryszczki, półpaśca czy ospy wietrznej. CMV jest przenoszony wyłącznie przez ludzi, do zakażenia dochodzi więc wyłącznie na drodze kontaktów międzyludzkich (poprzez krew, ślinę lub inne płyny ustrojowe). Wirus cytomegalii bywa wykrywany w ślinie i moczu nawet po kilkunastu latach od momentu zakażenia. Nosicielami CMV jest znaczna część polskiej populacji (ok. 40 – 80%), jednak większość osób nie zdaje sobie z tego sprawy.

Cytomegalowirus, któremu udało się dostać się do organizmu człowieka, atakuje przede wszystkim ślinianki. U osób z prawidłową odpornością cytomegalia zazwyczaj przebiega bezobjawowo. Problem pojawia się dopiero wtedy, gdy dotyka ono kobiet w ciąży lub osób z obniżoną odpornością. Choć takie pierwotne zakażenie najczęściej ustępuje samoistnie, to może się zdarzyć, że przekształci się w zakażenie chroniczne. W postaci chronicznej wirus cytomegalii pozostaje w stanie utajenia  w komórkach ślinianek, gruczołów wydzielniczych, nerek lub węzłów chłonnych i aktywuje się dopiero w stanach niedoboru odporności, takich jak nowotwory, zakażenie wirusem HIV lub w czasie ciąży.

Jak można zarazić się cytomegalowirusem (CMV)?

Źródłem zakażenia CMV jest człowiek. Osoba zakażona wydziela cytomegalowirusa poprzez ślinę, łzy, mocz, nasienie, wydzielinę dróg rodnych i mleko kobiece. Wirus jest także obecny w krwi i narządach wewnętrznych.

Do zakażenie CMV dochodzi głównie poprzez:

• bezpośredni kontakt z płynami ciała (śliną, moczem, łzami, mlekiem) lub kontakty seksualne z osobą chorą lub nosicielem,
• przetoczenie krwi lub preparatów krwiopochodnych oraz transplantacje narządów,
• łożysko lub w trakcie porodu.     

Narażenia na CMV jest niestety bardzo powszechne. Do zakażenia dochodzi najczęściej w okresie dzieciństwa, u dzieci uczęszczających do żłobków, przedszkoli i szkół. W Polsce blisko 90% kobiet ciężarnych posiada przeciwciała świadczące o przebytym kiedyś kontakcie z cytomegalowirusem.

Objawy cytomegalii

Pierwotne zakażenie CMV przebiega najczęściej bezobjawowo. Niekiedy mogą mu jednak towarzyszyć łagodne dolegliwości, takie jak: zapalenie gardła, bóle głowy i mięśni, kaszel, gorączka, powiększenie węzłów chłonnych, osłabienie, zmęczenie, wysypka, powiększenie wątroby lub śledziony. W badaniach laboratoryjnych można natomiast zaobserwować spadek liczby płytek krwi i leukocytów, niedokrwistość, nieprawidłowy poziom prób wątrobowych, RF (czynnika reumatoidalnego) czy przeciwciał przeciwjądrowych.

U osób z niedoborami odporności, takich jak nosiciele wirusa HIV lub pacjenci w trakcie leczenia immunosupresyjnego, cytomegalia może prowadzić do zajęcia wielu narządów i poważnych powikłań. CMV może wówczas prowadzić do: zapalenia i niewydolności wątroby, zapalenia nadnerczy, nerek, trzustki, przełyku, jelita grubego, mózgu, rdzenia kręgowego i siatkówki czy wirusowego zapalenia płuc.

Cytomegalia potransfuzyjna (choroba poprzetoczeniowa) może objawiać się zapaleniem płuc lub wątroby, jak również długotrwałą gorączką i tzw. zespołem mononukleozopodobnym (zespołem objawów, które towarzyszą również mononukleozie zakaźnej), czyli: gorączką, osłabieniem, bólami mięśniowo-stawowymi lub powiększeniem wątroby i węzłów chłonnych. U osób dorosłych pojawia się także żółtaczka.

Wewnątrzmaciczne zakażenie CMV może prowadzić do poronienia lub obumarcia płodu, jak również do zakażenia łożyska i płodu. Cytomegalia wrodzona objawia się m.in. w postaci uszkodzenia układu nerwowego, zapalenia mózgu, wodogłowia, małogłowia, upośledzenia rozwoju psychoruchowego, zapalenia siatkówki i naczyniówki, zaniku nerwu wzrokowego, niedosłuchu, głuchoty, niedowładów spastycznych, żółtaczki, powiększenia wątroby i śledziony, spadku liczby płytek krwi i zaburzeniami krzepnięcia czy śródmiąższowego zapalenia płuc. Ciężka cytomegalia wrodzona może prowadzić do śmierci dziecka w pierwszych miesiącach życia.

Badania, które warto wykonać

Podstawę rozpoznania cytomegalii stanowią badania laboratoryjne krwi i moczu, a w rzadszych przypadkach płynu mózgowo-rdzeniowego i płynu owodniowego. Najczęściej stosuje się badania serologiczne, polegające na oznaczeniu poziomu przeciwciał IgM i IgG w badanym materiale. Badania te są wykonywane przede wszystkim u kobiet ciężarnych, ze względu na ryzyko, jakie cytomegalia stanowi dla płodu.

Brak obu typów przeciwciał w badanej próbce świadczy o braku zakażenia, obecność samych przeciwciał IgM o rozpoczynającej się infekcji, a samych przeciwciał IgG – o przebyciu choroby w przeszłości (przeciwciała IgG są także obecne u nosicieli cytomegalii, w fazie uśpienia choroby). Jednoczesne stwierdzenie podwyższonego poziomu przeciwciał IgM i IgG wskazuje na rozwiniętą infekcję.

Alternatywę do badań serologicznych stanowią badania molekularne, polegające na wykrywaniu obecności materiału genetycznego wirusa cytomegalii za pomocą metody PCR. Testy te pozwalają nie tylko na potwierdzenie zakażenia, ale także na monitorowanie skuteczności leczenia, co jest ważne szczególnie u osób z grupy ryzyka (np. pacjentów po przeszczepie).

W przypadku podejrzenia cytomegalii u ciężarnej bardzo ważne jest odróżnienie czynnej infekcji od zakażenia utajonego – w tym celu warto wykonać badanie molekularne (PCR), pozwalające określić ilość wirusa w płynie owodniowym.

Cytomegalia w ciąży

Pierwotne zakażenie CMV u ciężarnej jest bardzo niebezpieczne ze względu na duże ryzyko przeniesienia choroby na płód, do którego może dojść w czasie ciąży, podczas porodu lub karmienia piersią. Prawdopodobieństwo transmisji wirusa przez łożysko wynosi wówczas od 30 do 40%. W przypadku infekcji wtórnej jest ono natomiast zdecydowanie niższe i nie przekracza 1%.

Cytomegalia u płodu może prowadzić do poronienia, porodu przedwczesnego, urodzenia martwego dziecka lub do występowania wielu wad wrodzonych. Wrodzona cytomegalia objawia się m.in. w postaci ograniczenia wewnątrzmacicznego wzrostu, niedokrwistości, żółtaczki, powiększenia wątroby i śledziony, małogłowia, zapalenia płuc, zapalenie siatkówki i naczyniówki oka, zaburzeń widzenia czy utraty słuchu, a symptomy te mogą pojawić się nawet po kilku latach od urodzenia dziecka.

Cytomegalowirus jako przyczyna poronień

Przeniesienie zakażenia na płód na wczesnym etapie ciąży jest dużo bardziej niebezpiecznie, niż gdy dochodzi do niego na późniejszym etapie. Wewnątrzmaciczne zakażenie CMV zwiększa ryzyko utraty ciąży na skutek poronienia lub obumarcia płodu. Jeżeli u kobiety doszło do poronienia to warto jest wykonać badanie molekularne materiału poronnego pod kątem cytomegalii.     

Powikłania po cytomegalii

Na powikłania po zakażeniu CMV są narażone głównie osoby z zaburzeniami odporności oraz dzieci, u których stwierdzono cytomegalię wrodzoną.

U osób dorosłych cytomegalia może prowadzić m.in. do: zapalenia mózgu, śluzówki przewodu pokarmowego, trzustki, siatkówki i naczyniówki, stanów zapalnych nadnerczy i śródmiąższowego zapalenia płuc.

U noworodków stwierdza się natomiast: opóźnienia lub upośledzenia rozwoju umysłowego, mózgowe porażenia dziecięce, zaburzenia widzenia, niedosłuch i padaczkę. Dzieci, u których zdiagnozowano cytomegalię wrodzoną powinny znajdować się pod stałą opieką lekarzy specjalistów. 

Jak chronić się przed cytomegalią?

Ze względu na to, że nie istnieje jeszcze szczepionka przeciwko CMV, to najlepszym sposobem na obniżenie ryzyka choroby pozostaje standardowa profilaktyka przeciwwirusowa, na którą szczególny nacisk powinny kłaść wszystkie kobiety ciężarne i planujące ciążę.

W tym celu należy pamiętać o:

• częstym i dokładnym myciu rąk oraz przestrzeganiu innych zasad podstawowej higieny,
• unikaniu kontaktu ze śliną i innymi płynami ustrojowymi,
• ograniczeniu kontaktu z osobami wykazującymi objawy choroby, szczególnie z dziećmi poniżej 2 r.ż.