Czerniak - badania genetyczne w kierunku predyspozycji do nowotworu skóry

W ostatnich latach liczba nowych przypadków tego nowotworu zaczęła rosnąć, szczególnie wśród osób między 30 a 50 r.ż. Obecnie diagnozuje się w Polsce ok. 2000 nowych przypadków czerniaka złośliwego rocznie, z czego ok. 15% stanowią przypadki o podłożu genetycznym. W jaki sposób sprawdzić, czy ktoś ma predyspozycje do rozwoju czerniaka? Czy czynniki genetyczne mogą wpływać na przebieg i leczenie choroby? Na te i inne pytania odpowiadamy w artykule.

Czy każdy przypadek raka skóry to czerniak?

Pod hasłem nowotwór skóry kryją się tak naprawdę trzy różne choroby. Najczęstszym rakiem skóry jest rak podstawnokomórkowy, który w większości przypadków jest całkowicie wyleczalny i nie daje przerzutów. Nieco rzadziej występuje rak płaskonabłonkowy skóry, który zazwyczaj jest nowotworem rozwijającym się dynamicznie, jednak posiada dobre rokowania i rzadko przerzutuje. Czerniak złośliwy, który jest uznawany za najgroźniejszy z nowotworów skóry, nie jest tak naprawdę rakiem, ponieważ nie wywodzi się z komórek nabłonkowych, a z melanocytów, czyli komórek barwnikowych. Najczęstszą postacią tej choroby są czerniaki skóry, może ona jednak atakować także gałki oczne, powierzchnię pod paznokciami lub błony śluzowe, bądź rozpoczynać się w innym, nieznanym ognisku pierwotnym.

Jakie są przyczyny występowania czerniaka?

Za powstawanie czerniaka złośliwego odpowiadają zarówno czynniki środowiskowe, jak i genetyczne. Wiadomo, że najwięcej przypadków tego nowotworu jest związanych z nadmierną ekspozycją na promieniowanie ultrafioletowe, którego źródłem może być światło słoneczne lub korzystanie z solarium. Najbardziej niebezpieczna jest pod tym względem wieloletnia, krótkotrwała, lecz intensywna ekspozycja na promieniowanie UV, prowadząca do oparzeń skóry, szczególnie u osób młodych.

Do innych czynników zwiększających ryzyko czerniaka zalicza się m.in.:

• jasny fototyp skóry (jasne włosy, bardzo jasna cera, skłonność do piegów),
• wiek i płeć – ryzyko zachorowania jest wyższe u kobiet, a ponadto wzrasta wraz z wiekiem,
• występowanie przypadków czerniaka złośliwego w rodzinie, u osób blisko spokrewnionych,
• wcześniejsze zachorowanie na czerniaka- u ok. 5-10% pacjentów dochodzi do ponownego wystąpienia choroby,
• obecność wrodzonych znamion na skórze i skłonność do mnogich znamion o średnicy powyżej 6 mm,
• przyjmowanie leków immunosupresyjnych.

W ok. 10-15% przypadków za rozwój czerniaka odpowiadają czynniki genetyczne. Dzięki wieloletnim badaniom naukowym poznano wiele mechanizmów związanych z powstawaniem i mnożeniem się komórek tego nowotworu oraz odkryto kilka genów, których mutacje zwiększają ryzyko choroby.

Które geny są związane z powstawaniem czerniaka?

Za ok. 25-40% czerniaków złośliwych o podłożu genetycznym odpowiadają mutacje w genie CDKN2A zlokalizowanym na chromosomie 9p21. Gen ten odpowiada za kodowanie dwóch białek regulujących podziały komórkowe melanocytów, czyli komórek barwnikowych skóry. Dziedziczenie tej predyspozycji genetycznej jest dominujące, co oznacza, że wystarczy odziedziczyć uszkodzony gen tylko od jednego rodzica, aby w wyniku tego mieć większe ryzyko zachorowania.

Wśród innych genów, związanych z podwyższonym ryzykiem czerniaka wymienia się m.in.:

• gen CDK4, kodujący jedno z białek regulujących przebieg podziałów komórkowych,
• gen POT1, którego mutacje prowadzą do podwyższenia ryzyka zachorowania na czerniaka, ale także na inne nowotwory- białaczkę limfocytową, glejaka lub naczyniakomięsaka,
• gen PTCH1, którego mutacje są identyfikowane u ok. 5% pacjentów z czerniakiem i który jest również związany z innymi chorobami genetycznymi, np. zespołem Gorlina,
• gen TERT, którego mutacje występują w komórkach czerniaka złośliwego, glejaków, raka urotelialnego i raka tarczycy i są wykorzystywane jako jeden z czynników rokowniczych, pozwalających przewidzieć przebieg choroby.

Innym, niezwykle ważnym genem jest zlokalizowany na chromosomie 7q34- gen BRAF, którego odkrycie umożliwiło znaczący postęp w leczeniu czerniaka.

Mutacje w genie BRAF występują w ponad 50% przypadków czerniaków złośliwych, a ich obecność wpływa na przebieg choroby. Pacjenci, u których jest wykrywana mutacja w genie BRAF chorują zwykle w młodszym wieku, a ich skóra nie wykazuje cech zwiększonej ekspozycji na promieniowanie UV, co oznacza, że osoby te są bardziej narażone na zachorowanie na czerniaka, nawet pomimo zachowywania ostrożności w dawkowaniu sobie promieni słonecznych. Dzięki odkryciu roli jaką pełni gen BRAF w powstawaniu czerniaka u części chorych, możliwe stało się opracowanie nowoczesnych terapii celowanych molekularnie, których celem jest zablokowanie wadliwych ścieżek molekularnych w komórkach z uszkodzonym genem. Pacjenci, u których stwierdza się obecność tej mutacji są leczeni inhibitorami BRAF, jeżeli ich choroba znajduje się w fazie uogólnionej.

Jaką rolę w leczeniu i zapobieganiu zachorowania na czerniaka pełnią badania genetyczne?

Badania genetyczne wykonywane u osób zdrowych pozwalają na sprawdzenie, czy dana osoba posiada podwyższone predyspozycje do zachorowania na raka w tym czerniaka złośliwego. Wykrycie mutacji w jednym z wymienionych wyżej genów nie oznacza, że pacjent na pewno zachoruje- jest ono raczej wskazówką do tego, aby zwrócić uwagę na profilaktykę i uważnie obserwować posiadane znamiona.

Profilaktyczne badania genetyczne są rekomendowane przede wszystkim dla osób, w rodzinie których występowały przypadki czerniaka, szczególnie gdy miało to miejsce u bliskich krewnych, a także dla wszystkich, którzy chcą sprawdzić swoje predyspozycje do nowotworów skóry.

Jeszcze ważniejsze jest jednak znaczenie badań genetycznych dla osób, które już zachorowały na czerniaka. Dzięki wykonaniu badania na obecność mutacji w genie BRAF, a czasami także w genie C-KIT, możliwe jest uzyskanie dostępu do terapii celowanej molekularnie. Wykonanie badania genetycznego jest w tym wypadku kluczowe, ponieważ leczenie inhibitorami BRAF jest skuteczne tylko u pacjentów posiadających mutację w tym genie. U osób pozbawionych mutacji można natomiast zastosować immunoterapię, z użyciem jednego z nowoczesnych preparatów, dostępnych w ramach programu lekowego dla pacjentów z czerniakiem.

Osoby zainteresowane wykonaniem badań genetycznych przeznaczonych dla pacjentów onkologicznych zapraszamy do kontaktu z Doradcą Pacjenta.