Czy chorobom genetycznym u dzieci można zapobiegać?

Jakie znaczenie ma to badanie i dlaczego jest ono cenną inwestycję w przyszłe zdrowie potomka? Czy jest ono w stanie uratować życie dziecka, zagrożonego chorobą genetyczną? To pytania, na które odpowiadamy w rozmowie z doktorem Markiem Bodziochem- pediatrą, specjalistą genetyki klinicznej i laboratoryjnej genetyki medycznej oraz redaktorem naczelnym Medycyny Praktycznej Neurologii.

Czy do lekarza genetyka trafiają częściej dzieci czy osoby dorosłe?

Choroby genetyczne często kojarzone są z ciężkimi zespołami wad i zaburzeń wrodzonych, widocznymi już po urodzeniu lub ujawniającymi się w pierwszych miesiącach życia dziecka. Tymczasem choroby genetyczne to tak naprawdę bardzo szeroki zakres zaburzeń, które mogą mieć początek kliniczny w każdym momencie życia, także u osób dorosłych, w średnim lub późnym wieku. Choroba genetyczna może się ujawnić również u starszego dziecka, w wieku kilku lub kilkunastu lat, które dotychczas rozwijało się prawidłowo i nie miało poważniejszych problemów zdrowotnych.

Choć do lekarza genetyka trafiają częściej dzieci niż dorośli, to nie oznacza to, że problem chorób genetycznych nie dotyczy tych ostatnich. W wielu przypadkach defekt genetyczny pozostaje utajony przez kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat.

Jak wiele chorób występujących w wieku dziecięcym ma podłoże genetyczne?

Obecnie opisano już ponad 7 tysięcy zespołów klinicznych o podłożu genetycznym. Większość z nich zaczyna się ujawniać już w wieku dziecięcym. Poszczególne choroby genetyczne są rzadkie (często występują zaledwie u kilkudziesięciu lub kilkuset osób w Polsce), ale ponieważ są bardzo liczne, łącznie dotyczą dużej grupy osób. Warto też podkreślić, że pacjenci z chorobami genetycznymi wykazują zazwyczaj wiele różnych zaburzeń, najczęściej o charakterze przewlekłym i znacznie częściej trafiają do lekarzy specjalistów i szpitali. Choroby genetyczne są jednak zwykle bardzo trudne do rozpoznania. Objawy mogą być błędnie przypisywane innym, bardziej powszechnym chorobom, a przyczyna genetyczna może przez wiele lat pozostawać nieznana. Na szczęście od niedawna mamy do dyspozycji nowoczesne badania genetyczne, umożliwiające szybką diagnostyką wielu chorób genetycznych równocześnie, które można wykonać nawet przed wystąpieniem ich pierwszych objawów klinicznych.

Czy chorobom genetycznym u dzieci można zapobiegać?

Współczesna genetyka i medycyna nie dysponują jeszcze narzędziami, które umożliwiałyby bezpieczną i skuteczną naprawę defektu genetycznego u osoby, która z taką zmianą się urodziła. W niektórych chorobach opracowano jednak różne sposoby „obejścia” defektu genetycznego. Na przykład w rdzeniowym zaniku mięśni (SMA) można wprowadzić do organizmu pacjenta syntetyczny gen zastępujący własny, uszkodzony albo spowodować zwiększenie aktywności innego własnego genu, podobnego do tego uszkodzonego i kodującego to samo białko, którego niedobór jest przyczyną choroby. W zespołach spowodowanych wrodzonym niedoborem aktywności enzymu, takich jak choroba Gauchera, można podawać brakujący enzym dożylnie, co określa się mianem enzymatycznej terapii zastępczej. W leczeniu fenyloketonurii stosuje się dietę z wykluczeniem fenyloalaniny, której organizm pacjenta nie może skutecznie metabolizować. Z kolei w chorobie Wilsona podaje się leki usuwające z organizmu miedź, która z powodu defektu genetycznego gromadzi się w nadmiarze w organizmie, uszkadzając zwłaszcza wątrobę i mózg. W dystonii podatnej na dopę (jeden z naturalnie występujących w organizmie człowieka neuroprzekaźników) objawy choroby ustępują pod wpływem leczenia małymi dawkami lewodopy, będącej źródłem dopaminy, której organizm pacjenta nie może wytworzyć samodzielnie w dostatecznej ilości. W zespołach związanych ze skłonnością do występowania nowotworów wczesne wykrycie defektu genetycznego daje możliwość skutecznej profilaktyki i/lub wczesnego wykrycia zmian nowotworowych.

Dlaczego wczesne wykrywanie chorób genetycznych, kiedy jeszcze nie dają one objawów klinicznych, jest tak ważne dla zdrowia i życia dzieci?

W większości wymienionych chorób i innych, dla których dostępne jest odpowiednie leczenie, efekty terapii są tym lepsze, im wcześniej zostanie ona rozpoczęta. Fakt, że choroba genetyczna może początkowo nie powodować wyraźnych objawów klinicznych, nie oznacza, że w organizmie nie następują niekorzystne zmiany, które z czasem mogą się stać nieodwracalne, nawet kiedy pacjent ostatecznie otrzyma właściwe leczenie.

Jaskrawym przykładem jest rdzeniowy zanik mięśni (SMA), spowodowany utratą obu prawidłowych kopii genu SMN1. Choroba ta cechuje się zanikiem komórek nerwowych unerwiających mięśnie, który zazwyczaj szybko postępuje. U niemowląt z najczęstszą postacią tej choroby, określaną jako typ 1 (SMA1), do 6. miesiąca życia obumiera ok. 90% neuronów zaopatrujących mięśnie. Wyniki badań klinicznych jednoznacznie wskazują, że efekty leczenia SMA są najlepsze u dzieci, które rozpoczynają terapię jeszcze przed wystąpieniem pierwszych objawów klinicznych.

Czy program badań przesiewowych stosowanych w Polsce jest wystarczający do wykrycia zagrażających życiu chorób genetycznych u wszystkich dzieci?

Program badań przesiewowych noworodków to jedno z najważniejszych osiągnięć medycyny, nie tylko w wymiarze medycznym, ale również organizacyjnym. Stosowany obecnie w Polsce program badań przesiewowych noworodków pozwala na wstępną ponad 20 chorób wrodzonych, za pomocą testów biochemicznych i molekularnych. Obejmuje on także przesiewowe badanie słuchu i ocenę saturacji, pomocną w wykryciu wrodzonych wad serca. Chociaż zakres tych badań systematycznie się zwiększa, bardzo trudne byłoby objęcie przesiewem wszystkich przypadków chorób wrodzonych, które mogłyby być potencjalnie skutecznie leczone dzięki wcześniejszemu rozpoznaniu. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt, że z szacowanych około 50 nowych przypadków rdzeniowego zaniku mięśni (SMA) rocznie, program badań przesiewowych noworodków może „przeoczyć” jedno lub dwoje dzieci z tą poważną chorobą. U tych dzieci choroba zostanie rozpoznana dopiero po wystąpieniu objawów klinicznych, kiedy efekty terapii mogą być istotnie gorsze. To ograniczenie badań przesiewowych SMA dotyczy wszystkich krajów, w których takie badania wprowadzono.

Jaką przewagę nad testami biochemicznymi mają badania genetyczne?

Dotychczasowe postępowanie w diagnostyce chorób genetycznych polega często na wykonywaniu serii testów wykluczających kolejno różne choroby. Taka diagnostyka może trwać bardzo długo i często kończy się niepowodzeniem, kiedy nie udaje się znaleźć poszukiwanego defektu genetycznego.

Zaletą nowoczesnych badań genetycznych jest możliwość przebadania licznych genów w kierunku wielu chorób dziedzicznych w ramach jednego testu, wymagającego jednorazowego pobrania materiału. Dzięki temu możemy w krótkim czasie ustalić właściwe rozpoznanie i rozpocząć, jeżeli jest to możliwe w danej chorobie, odpowiednie leczenie lub postępowanie profilaktyczne.

Czy badanie Infano jest szansą na uratowanie dziecka przed groźnymi powikłaniami chorób genetycznych? W przypadku których chorób ma to kluczowe znaczenie?

Badanie Infano jest przeznaczone głównie dla dzieci, które aktualnie nie wykazują zaburzeń klinicznych i miały prawidłowy wynik badań przesiewowych w wieku noworodkowym. Celem badania jest wczesne wykrycie, przed wystąpieniem potencjalnych objawów, 74 chorób genetycznych, w których można zastosować skuteczne postępowanie lecznicze lub profilaktyczne. Wczesne rozpoznanie może zatem znacząco poprawić efekty terapii, pozwalając uniknąć poważnych, być może nieodwracalnych powikłań, jak w przypadku dzieci z rdzeniowym zanikiem mięśni (SMA) nierozpoznanym w badaniach przesiewowych.

Jak w praktyce wygląda przebieg genetycznego badania przesiewowego Infano? Czy badanie jest bezbolesne dla dziecka?

Do wykonania badania Infano wystarcza pobranie od dziecka próbki krwi żylnej lub wymazu komórek śluzówki jamy ustnej. Rodzice mogą samodzielnie pobrać wymaz komórek śluzówki, używając zamówionego zestawu pobraniowego. Zestaw zawiera wymazówkę zakończoną szczoteczką, którą należy potrzeć wewnętrzną powierzchnię policzka. Kilkakrotne potarcie jednego i drugiego policzka, przy równoczesnym obracaniu szczoteczki, zapewnia pobranie odpowiedniej liczby komórek do badania. Taki sposób pobrania jest bezbolesny i nie powoduje dyskomfortu dziecka.

Jakie informacje uzyskujemy dzięki badaniu Infano?

Badanie Infano pozwala rozpoznać wybrane zespoły genetyczne, w których możliwe jest podjęcie interwencji wpływającej na przebieg choroby, m.in. terapii genowej (SMA), enzymatycznej terapii zastępczej (np. choroba Gauchera), postępowania dietetycznego (np. fenyloketonuria), suplementacji brakujących substancji (np. dystonia podatna na dopę) lub profilaktyki onkologicznej (w zespołach dziedzicznej skłonności do nowotworów).

Kiedy wynik badania powinien być skonsultowany z lekarzem genetykiem?

Interpretacja złożonych wyników badań genetycznych, obejmujących analizę wielu genów, jest trudna i wymaga specjalistycznej wiedzy, dlatego każdy wynik badania genetycznego powinien być skonsultowany z lekarzem genetykiem. Biorąc pod uwagę, że badanie Infano wykonywane jest zazwyczaj profilaktycznie u dzieci bez uchwytnych zaburzeń klinicznych, w przypadku stwierdzenia podejrzanych zmian genetycznych należy przeprowadzić dokładną ocenę kliniczną dziecka i analizę wywiadu rodzinnego oraz rozważyć dodatkowe badania, np. testy biochemiczne, pozwalające na niezależne zweryfikowanie rozpoznania. W niektórych przypadkach genetyk może także zalecić wykonanie dodatkowych badań genetycznych, np. wykrycie delecji jednej kopii genu SMN1 może wymagać przeprowadzenia uzupełniającej diagnostyki w celu wykluczenia współistniejącej mutacji punktowej.

Porada genetyczna jest zalecana również w przypadku uzyskania wyniku prawidłowego, gdy nie stwierdzono żadnych podejrzanych zmian genetycznych. W czasie rozmowy z genetykiem może się bowiem okazać, że u badanej osoby lub członków jej rodziny istnieją wskazania do innych badań genetycznych, obejmujących inne geny niż uwzględnione w badaniu Infano. Osobiście zachęcam również do konsultacji genetycznej przed wykonaniem badania w celu odpowiedniego zaplanowania diagnostyki w zależności od indywidualnych cech i potrzeb pacjenta oraz jego rodziny.

Konsultację genetyczną można przeprowadzić w gabinecie lub w formie zdalnej za pośrednictwem połączenia wideo lub chatu on-line. Warto również wiedzieć, że wcześniejsze przesłanie skanów wyniku badania genetycznego i ewentualnie innych badań oraz krótkiego opisu wywiadu osobistego i rodzinnego znacznie ułatwia udzielenie porady. Osoby zainteresowane konsultacjami genetycznymi zachęcamy do skorzystania z platformy Nowa Genetyka : nowagenetyka.pl/konsultacje-online