Światowy Dzień Rzucania Palenia Tytoniu- jak zmniejszyć ryzyko raka płuc?

Dzisiaj Światowy Dzień Rzucania Palenia jest wykorzystywany nie tylko jako zachęta do walki z nałogiem, ale także jako okazja do przypomnienia o tym, że jest to jedna z najskuteczniejszych metod profilaktyki raka płuc.

Rak płuc to najczęstszy nowotwór złośliwy na świecie. W Polsce diagnozuje się go u ponad 22 000 osób rocznie. Pomimo znaczącego postępu jaki dokonał się w onkologii i terapii nowotworów, rak płuc wciąż pozostaje jedną z chorób o niekorzystnym rokowaniu. W dużej mierze wynika to z faktu, że najczęściej jest on rozpoznawany dopiero w późnym stadium, z powodu mało charakterystycznego lub bezobjawowego początku. Czy wczesne wykrywanie raka płuc może zwiększyć szanse pacjentów w walce z tą trudną chorobą? Czy można zrobić coś, aby obniżyć ryzyko zachorowania? To pytania, na które odpowiadamy w poniższym artykule.

Typy raka płuc – co trzeba wiedzieć?

Rak płuc jest to nowotwór wywodzący się z komórek nabłonkowych. Według klasyfikacji WHO nowotwory płuc można podzielić na dwie grupy: raki niedrobnokomórkowe (NSCLC, od ang. non-small-cell lung carcinoma), które stanowią 85% przypadków i raki drobnokomórkowe (SCLC, od ang. small-cell lung carcinoma). Do innych, nie ujętych w tym podziale, typów raka płuc należą także rzadko występujące: mięsaki, rakowiaki i guzy pochodzenia mezenchymalnego.

Do grupy raków niedrobnokomórkowych zalicza się:

• gruczolakoraki, w tym raka oskrzelikowo-pęcherzykowego, które rozwijają się z komórek gruczołowych zlokalizowanych w nabłonku dróg oddechowych, są zlokalizowane głównie w obwodowych partiach płuc, częściej niż inne typy występują u kobiet i mają mniejszy związek z paleniem tytoniu,
• raka płaskonabłonkowego płuc (ang. squamous-cell carcinoma), powstającego z komórek nabłonkowych, który bywa zlokalizowany przede wszystkim w centralnych częściach płuc (np. w pobliżu oskrzeli) i ma bardzo silny związek z paleniem tytoniu,
• raka wielkokomórkowego (ang. large-cell carcinoma), rzadki typ raka płuc, który wykazuje tendencję do szybkiego wzrostu i rozsiewu i może być umiejscowiony w różnych miejscach układu oddechowego.

Rak drobnokomórkowy płuc występuje dużo rzadziej niż guzy należące do NSCLC i podobnie jak rak płaskonabłonkowy, rozwija się w wyniku ekspozycji na dym papierosowy. Guz pierwotny powstaje zwykle w okolicach wnęk płuc, ma jednak tendencję do szybkiego rozsiewu i przerzutowania, przez co jest uznawany za jeden z najgroźniejszych typów raka płuc.

W leczeniu nowotworowych chorób płuc wykorzystuje się zabiegi operacyjne, chemioterapię, radioterapię, a także nowoczesne terapie oparte na immunoterapii i lekach celowanych molekularnie. Plan leczenia zależy od rodzaju raka, ogólnego stanu pacjenta oraz stopnia rozwoju choroby i jest ustalany indywidualnie przez konsylium lekarskie. Tym, co znacznie zwiększa szanse pacjenta na pokonanie raka płuc jest wczesne wykrycie choroby, zanim zdąży się ona rozprzestrzenić na inne narządy. Do najskuteczniejszych metod profilaktyki raka płuc należy więc wykonywanie badań profilaktycznych oraz ograniczenie narażenia na dym papierosowy.

Przyczyny raka płuc – czynniki ryzyka

Bezpośrednią przyczyną powstania raka płuc są mutacje genetyczne prowadzące do zaburzenia procesów dzielenia się, różnicowania i obumierania komórek. W ich efekcie komórki zaczynają dzielić się w niekontrolowany sposób, przekształcając się w komórki nowotworowe, z których rozwija się guz. Do czynników, które mogą być przyczyną powstania takich niekorzystnych mutacji zalicza się przede wszystkim dym tytoniowy. Palenie papierosów, ale także fajki czy cygar, a także samo wdychanie pochodzącego z nich dymu, czyli palenie bierne jest najważniejszą przyczyną wzrastającej liczny przypadków raka płuc. Im dłużej i więcej dana osoba pali, tym większe jest u niej ryzyko wystąpienia choroby.

Do innych czynników, które również mogą przyczyniać się do powstania raka płuc należą:

• narażenie na substancje toksyczne, takie jak ołów, beryl, chrom, nikiel, radon, azbest, związki chemiczne wykorzystywane przy produkcji koksu lub będące przyczyną zanieczyszczenia powietrza,
• promieniowanie jonizujące,
• predyspozycje genetyczne, wynikające z występowania przypadków raka płuc wśród bliskich krewnych,
• przewlekłe choroby układu oddechowego, takie jak przewlekła obturacyjna choroba płuc lub włóknienie płuc,
• płeć męska- mężczyźni są 3-krotnie bardziej narażeni na raka płuc niż kobiety.

Czynniki genetyczne są jedną z głównych przyczyn raka płuc u osób, które nigdy nie paliły tytoniu. Do zmian genetycznych związanych z podwyższonym ryzykiem raka płuc zalicza się mutacje w genach EGFR, GSTP1, GSTM1, ELA2, CHRNA3, CHRNA5, BRCA1, BRCA2, CDKN2A i TP53. Badanie profilaktyczne, analizujące sekwencje kodujące tych genów pozwala na wskazanie grupy osób o większym ryzyku zachorowania, które powinny zostać objęte specjalistyczną opieką profilaktyczną.

Wyniki najnowszych badań wskazują, że do powstania raka płuc mogą prowadzić nie tylko pojedyncze, punktowe mutacje w genach, ale także stopniowe nagromadzenie się wielu zmian genetycznych i epigenetycznych, prowadzących do aktywacji lub wyłączania genów regulujących podziały komórkowe. Zmiany te obejmują delecje, duplikacje i insercje w kilkunastu genach, a nawet translokacje chromosomowe.

Dokładne zrozumienie tych zagadnień daje szansę na opracowanie nowych, bardziej skutecznych terapii celowanych skierowanych przeciwko komórkom nowotworowym z określonym typem mutacji. Już dziś obecne są na rynku leki przeznaczone dla wąskiej grupy pacjentów obarczonych określonymi mutacjami. Badania genetyczne znajdują zastosowanie nie tylko jako profilaktyka raka płuc, ale również jako jeden z elementów kwalifikacji do nowoczesnego leczenia.

Jakie są pierwsze objawy raka płuc?

Pierwsze objawy raka płuc często bywają niespecyficzne i mogą być ignorowane lub mylone z objawami towarzyszącymi popularnym infekcjom układu oddechowego. Jest to jedna z najważniejszych przyczyn, przez które rak płuc nie jest rozpoznawany w początkowym stadium choroby. Aby zwiększyć szanse na wczesne wykrycie guza, warto pamiętać o wykonywaniu profilaktycznych badań obrazowych, takich jak RTG lub tomografia klatki piersiowej, a także nie ignorować żadnego z wymienionych niżej objawów.

Do pierwszych, najczęstszych objaw raka płuc należą:

• kaszel,
• chrypka,
• duszność, która może wynikać z niedodmy, powstającej na skutek zablokowania światła oskrzeli przez komórki guza,
• świszczący oddech, któremu może towarzyszyć świszczący dźwięk (wskazujący na ryzyko gromadzenia się płynu w przestrzeni jamy opłucnej),
• odkrztuszanie krwistej wydzieliny (krwioplucie).

Jeżeli na tym etapie choroba nie zostanie wykryta, komórki guza zaczynają naciekać okoliczne tkanki, a następnie przerzutować do odległych lokalizacji, takich jak węzły chłonne, wątroba, kości i mózg. Prowadzi to pojawienia się poważniejszych objawów, takich jak:

• uczucie zmęczenia i znaczna utrata wagi,
• ból w okolicach klatki piersiowej lub barku,
• zwężenie źrenicy, opadanie powieki i jednostronny zanik potliwości na skórze twarzy (na skutek uszkodzenia nerwów unerwiających obszar twarzy i szyi),
• obrzęk twarzy i szyi, zaczerwienie skóry twarzy, duszność i trudności z połykaniem, kaszel, chrypka, bóle w klatce piersiowej, bóle i zawroty głowy, będące wynikiem zamknięcia światła żyły głównej górnej,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• gorączka,
• żółtaczka,
• bóle i złamania kości,
• napady padaczkowe,
• drgawki, niedowłady, zaburzenia równowagi i czucia,
• zaburzenia osobowości.

Każdy z tych objawów jest wskazaniem do pilnej konsultacji z lekarzem, zwłaszcza gdy utrzymuje się przez kilka dni z rzędu.

Rak płuc – czy ból może być objawem?

Ból, zlokalizowany głównie w klatce piersiowej i barkach, pojawia się u ok. 25-50% osób chorujących na raka płuc. Zazwyczaj bywa on skutkiem naciekania guza na ściany klatki piersiowej, żebra lub kręgosłup lub tego, że nowotwór rozwija się w szczytach płuc, tworząc tzw. guz Pancoasta i powodując bóle w okolicach barków.    

Czy można mieć raka płuc bez kaszlu?

Kaszel to jeden z najczęstszych objawów raka płuc- występuje on u ok. 45-75% chorych, a u co trzeciego z nich towarzyszy mu odkrztuszanie wydzieliny. Nie oznacza to jednak, że jest konieczny do rozpoznania choroby. U części osób chorych na raka płuc nie pojawia się ani kaszel, ani inne wstępne symptomy choroby. Dlatego tak ważne jest, aby pamiętać o wykonywaniu badań profilaktycznych, ponieważ dla niektórych pacjentów jest to jedyna możliwość wczesnego wykrycia raka płuc.

Diagnostyka raka płuc – badania profilaktyczne

Badania profilaktyczne, które pozwalają na wczesne wykrycie raka płuc to: RTG klatki piersiowej, ocena stężenia markerów nowotworowych (CEA, CA 125, CYFRA 21.1, NSE) we krwi i rzadziej stosowana- tomografia komputerowa. Badania obrazowe mogą wskazać lokalizację lub wykluczyć obecność guza, z kolei markery nowotworowe mogą stanowić wskazówkę, czy u pacjenta istnieje ryzyko nowotworu, wymagające dalszych badań diagnostycznych.

Każdy pacjent, u którego pojawia się podejrzenie raka płuc, powinien zostać poddany badaniu fizykalnemu, połączonemu z wywiadem, badaniom obrazowym (RTG, tomografii lub pozytonowej tomografii emisyjnej- PET) i badaniom laboratoryjnym- takim jak: ogólne badanie moczu, morfologia krwi, ocena stężenia markerów nowotworowych, parametry oceniające pracę wątroby i nerek. Jeżeli badania potwierdzają obecność guza, konieczne jest pobranie jego komórek i ich ocena pod względem histologicznym- aby móc określić złośliwość i rodzaj raka. Materiał do takiego badania uzyskuje się na drodze: badania cytologicznego plwociny, badania płynu z jamy opłucnej lub biopsji komórek guza.

Celem badania histologicznego jest dokładne określenie typu i podtypu nowotworu, ocena stopnia jego zaawansowania i określenie charakterystyki molekularnej (aby sprawdzić jakie leczenie będzie dla danego pacjenta najlepsze). Podczas dobierania terapii przydatne okazują się być też badania genetyczne pod kątem specyficznych mutacji, dla których istnieje tzw. leczenie celowane. Wynik badania jest wówczas podstawą do skierowania pacjenta na terapię, zaprojektowaną dla guzów z określoną mutacją genetyczną.

Odpowiednia dieta i zdrowy styl życia – profilaktyka raka płuc     

Choć możliwości leczenia raka płuc z roku na rok są szersze, to tak jak w przypadku każdej innej choroby- znacznie lepiej jest jej zapobiegać niż leczyć. Co można zrobić, aby zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka płuc?

Najważniejszym krokiem jest na pewno rzucenie palenia tytoniu, które nawet u wieloletnich palaczy obniża ryzyko choroby. Warto także zadbać o zdrowy tryb życia- większą ilość ruchu, szczególnie na świeżym (nie zanieczyszczonym) powietrzu, zdrową dietę i ograniczenie stresu oraz leczenie przewlekłych chorób płuc pod opieką lekarza specjalisty. Osoby, w rodzinie których występowały przypadki raka płuc mogą także rozważyć wykonanie profilaktycznych badań genetycznych i omówienie ich wyników ze specjalistą genetyki klinicznej.