Hipercholesterolemia rodzinna – co to za choroba? Jaki się objawia i do czego może prowadzić?

Jaka jest rola cholesterolu w organizmie?

Wszystkie komórki ciała potrzebują cholesterolu do budowy błon komórkowych. Uczestniczy on również w syntezie niektórych witamin i hormonów. Komórki mogą produkować go same lub korzystać z puli dostarczanej z pokarmem w postaci lipoprotein o niskiej gęstości (ang. low-density lipoprotein – LDL). Nadmiar cholesterolu w organizmie prowadzi jednak do rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego, takich jak miażdżyca. Może ona skutkować zawałem serca lub udarem mózgu.

W warunkach fizjologicznych cholesterol w postaci lipoprotein o niskiej gęstości pobierany jest do wnętrza komórki za pośrednictwem receptora znajdującego się w błonie komórkowej. W przypadku hipercholesterolemii rodzinnej na komórce obecnych jest dużo mniej tych receptorów błonowych, w związku z czym stężenie cholesterolu w osoczu jest wysokie. Brak odpowiedniej ilości prawidłowo działających receptorów wynika z mutacji w genie LDLR.

Co to jest hipercholesterolemia rodzinna i jakie są jej przyczyny?

Hipercholesterolemia rodzinna (ang. familial hypercholesterolemia – FH) jest jedną z najczęstszych chorób dziedziczonych autosomalnie dominująco. Dotychczas zidentyfikowano ok. 3000 mutacji uszkadzających gen receptora lipoprotein o niskiej gęstości. Choroba nie jest spowodowana złymi nawykami żywieniowymi ani otyłością. U osoby z jednym uszkodzonym genem (heterozygoty) liczba receptorów błonowych jest zmniejszona o połowę. Gdy mamy do czynienia z uszkodzeniem obu genów w organizmie (homozygotą), praktycznie nie ma receptorów działających prawidłowo, co jest związane ze znacznie cięższym przebiegiem choroby.

Około 1 na 500 osób jest nosicielem jednego uszkodzonego genu odpowiadającego za rozwój hipercholesterolemii rodzinnej. U tych osób średnie stężenie cholesterolu w surowicy jest dwukrotnie wyższe niż norma, co prowadzi do szybkiego rozwoju miażdżycy i obecności złogów lipidowych w organizmie.

U ok. 1 osoby na 1 000 000 występują dwa uszkodzone geny odpowiedzialne za rozwój hipercholesterolemii rodzinnej. U tych osób obserwuje się dużo cięższe objawy choroby niż u heterozygot. Bez zastosowania odpowiedniego leczenia są one narażone na zawał serca jeszcze przed ukończeniem 20. roku życia.

Rodzinna hipercholesterolemia może być również spowodowana mutacją w genach kodujących apoliproteinę B-100, występującą u 1 na 1000 osób. Innym mniej znanym genem, którego mutacje prowadzą do rozwoju hipercholesterolemii rodzinnej, zaangażowanym w metabolizm lipidów, jest PCSK9. Dzięki szybkiej diagnostyce i wdrożeniu odpowiedniego leczenia można uniknąć wielu powikłań tej choroby.

Jak wygląda dziedziczenie hipercholesterolemii rodzinnej?

Rodzinna hipercholesterolemia to choroba jednogenowa o dziedziczeniu autosomalnym dominującym. Oznacza to, że aby rozwinęły się objawy chorobowe, wystarczy uszkodzenie jednego genu odziedziczone od jednego z rodziców. Jak już wspomnieliśmy, istnieją też przypadki choroby wynikające z uszkodzenia dwóch genów, prowadzące do jej cięższego przebiegu. Jeśli u któregoś z rodziców zdiagnozowano hipercholesterolemię rodzinną w układzie heterozygotycznym, to prawdopodobieństwo przekazania jej dziecku wynosi 50%. Jeśli zaś rodzic ma dwa uszkodzone geny, to posiadanie chorego dziecka jest pewne w 100%.

Wszystkie geny odpowiedzialne za rozwój hipercholesterolemii rodzinnej są zlokalizowane na chromosomach autosomalnych, co oznacza, że płeć dziecka nie wpływa na dziedziczenie choroby. Występuje ona z taką samą częstością u obu płci.

Jakie są objawy hipercholesterolemii rodzinnej?

Hipercholesterolemia rodzinna może rozwijać się bezobjawowo przez bardzo długi czas Zauważalna staje się zazwyczaj wtedy, gdy jest już w pełni rozwinięta.

Do objawów hipercholesterolemii rodzinnej należą m.in:

• ból w klatce piersiowej, pojawiający się najczęściej po wysiłku fizycznym, będący objawem choroby wieńcowej serca,
• ból w kończynach, spowodowany niedostatecznym ukrwieniem części ciała na skutek miażdżycy,
• występowanie „kępek żółtych” – obecność złogów cholesterolu, odkładających się w tkance podskórnej kolan, łokci czy okolicach oczu,
• występowanie rąbka na tarczy rogówki, obserwowane jako biały pierścień wokół tęczówki oka na skutek odkładania się lipidów,
• zapalenie ścięgien, w tym ścięgna Achillesa.

Jak diagnozuje się hipercholesterolemię rodzinną?

Większość osób dorosłych dowiaduje się o istnieniu hipercholesterolemii rodzinnej podczas badań okresowych, w których stwierdza się podwyższony poziom cholesterolu całkowitego (powyżej 300 mg/dl) oraz podwyższone stężenie frakcji LDL (powyżej 220 mg/dl). U dzieci te wartości wynoszą odpowiednio: 250 mg/dl w przypadku stężenia cholesterolu całkowitego i 170–200 mg/dl dla frakcji LDL.

Osoby z nieprawidłowymi wynikami są kierowane przez lekarza na dalszą diagnostykę. Należy wykluczyć hipercholesterolemię wtórną, wynikłą z rozwoju np. cukrzycy, chorób wątroby czy niedoczynności tarczycy. Trzeba też na podstawie wywiadu rodzinnego stwierdzić, czy ktoś z bliskich krewnych miał objawy hipercholesterolemii rodzinnej. Kolejnym krokiem w diagnostyce rodzinnej hipercholesterolemii jest zlecenie badań molekularnych w kierunku mutacji w genach LDLR, APOB i PCSK9. Znalezienie mutacji w którymkolwiek z nich potwierdza rozpoznanie hipercholesterolemii rodzinnej. Badanie molekularne genów odpowiedzialnych za hipercholesterolemię uznawane jest za złoty standard diagnostyczny i niezbędne jest do wczesnego włączenia leczenia. Wpływa to na obniżenie poziomu cholesterolu, a tym samym minimalizuje skutki związane z rozwojem miażdżycy naczyń. Dodatkowo zdiagnozowanie mutacji w kluczowych genach odpowiedzialnych za rozwój hipercholesterolemii umożliwia objęcie rodzin poradnictwem genetycznym oraz otwiera możliwość diagnostyki innych członków rodziny.

Bibliografia

1. L.B. Jorde i in., Genetyka medyczna, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012, s. 265–267.
2. P. Gajewski i in., Interna Szczeklika, Medycyna Praktyczna, Kraków 2017, s. 140–144.