Mukowiscydoza – przyczyny, objawy i diagnostyka

Celem tego wydarzenia jest zwiększanie wiedzy społeczeństwa na temat mukowiscydozy, będącej najczęstszą, zagrażającą życiu chorobą genetyczną w Europie.

Mukowiscydoza u dzieci 

Mukowiscydoza, nazywana także zwłóknieniem torbielowatym (ang. cystic fibrosis), jest to wrodzona, uwarunkowana genetycznie choroba, występująca u ok. 1 na 3500 noworodków w Polsce. Przyczyną mukowiscydozy są mutacje genetyczne (obecnie opisanych jest już ponad 2000 możliwych zmian genetycznych, związanych z chorobą), genu CFTR, kodującego białko regulujące przepływ jonów chlorkowych przez komórki nabłonka. 

U chorych z mukowiscydozą dochodzi do nadmiernej aktywności gruczołów śluzowych, a produkowany śluz jest bardziej gęsty i lepki, niż u osób zdrowych. Tworzące się wskutek tego zalegające czopy śluzowe, wpływają na pracę wielu narządów, m.in.: płuc, trzustki, wątroby i jelit. 

Natężenie objawów choroby zależy przede wszystkim od rodzaju mutacji genu CFTR i może bardzo się różnić u poszczególnych pacjentów. W cięższych postaciach choroby dochodzi do zalegania śluzu w drogach oddechowych, co sprzyja częstym infekcjom, prowadzącym do stopniowego i nieodwracalnego uszkodzenia płuc, a co za tym idzie do skrócenia czasu życia pacjenta. Zaleganie śluzu w wątrobie, drogach żółciowych i przewodach trzustkowych utrudnia prawidłowe trawienie i wchłanianie pokarmu, co przekłada się na gorszy wzrost i rozwój dziecka, problemy jelitowe oraz na postępujące uszkodzenie wątroby i trzustki.

Mukowiscydoza i jej charakterystyka

Mukowiscydoza jest chorobą genetyczną, dziedziczoną autosomalnie recesywnie. Aby u dziecka doszło do pojawienia się choroby, obydwoje rodziców musi być nosicielami zmiany genetycznej w genie kodującym białko CFTR, zlokalizowanym na siódmym chromosomie. U osób posiadających jedną nieprawidłową i jedną prawidłową kopię genu, nie dochodzi do powstania choroby, są one jednak jej nosicielami i mogą przekazywać uszkodzony gen swojemu potomstwu. Jeżeli zarówno matka, jak i ojciec są nosicielami mutacji, to przy każdej ciąży istnieje 25% ryzyko, że dziecko urodzi się chore oraz 75% prawdopodobieństwo, że zostanie nosicielem mutacji. 

Szacuje się, że w Polsce nawet co 25-30 osoba jest nosicielem mutacji w genie CFTR, na mukowiscydozę zapada natomiast ok. 1 na 3500-5000 nowo narodzonych dzieci.

Białko CFTR pełni w organizmie rolę kanału chlorkowego, biorącego udział w transporcie jonów chlorkowych przez komórki nabłonka, wyścielającego liczne narządy wewnętrzne, m.in. narządy układu oddechowego, pokarmowego czy rozrodczego. Obecność mutacji w genie CFTR prowadzi do powstania nieprawidłowej formy tego białka, w wyniku czego jego funkcje ulegają upośledzeniu, prowadząc do zaburzeń w transporcie elektrolitów przez komórki nabłonkowe. Osoby chore na mukowiscydozę produkują zbyt gęsty śluz, tworzący lepkie czopy śluzowe, powodujące zaburzenia w pracy wszystkich narządów wewnętrznych, posiadających gruczoły śluzowe.

Stopień nasilenia objawów choroby zależy od rodzaju mutacji, będącej jej bezpośrednią przyczyną. U części chorych występują objawy atypowe, takie jak występowanie objawów trzustkowych bez płucnych lub na odwrót, bądź też występowanie tylko jednego objawu, np. zapalenia trzustki, polipów nosa, chorób wątroby, czy niepłodności u mężczyzn. 

Mukowiscydoza – objawy

Objawy mukowiscydozy mogą pojawić się w każdym momencie życia człowieka. Najczęściej ma to miejsce we wczesnym dzieciństwie – zaraz po urodzeniu lub w okresie niemowlęcym. Blisko 70% pacjentów ma stawianą diagnozę jeszcze przed 2 r.ż. Czasem jednak objawy występują po raz pierwszy w okresie dojrzewania lub nawet u osób dorosłych. 

U noworodków dominują problemy wynikające z zalegania śluzu w przewodzie pokarmowym, prowadzące do zaparć i innych problemów jelitowych. U niemowląt i starszych dzieci często pojawiają się natomiast takie objawy, jak:

• trudności z oddychaniem, głośny oddech lub świsty słyszalne w oddechu dziecka,
• zwiększona skłonność do infekcji układu oddechowego, często nawracające zapalenia zatok i płuc,
• długo utrzymujący się mokry kaszel, z utrudnionym odkrztuszaniem wydzieliny, niekiedy z domieszką krwi,
• słony pot na skórze dziecka (gruczoły potowe chorych na mukowiscydozę produkują pot o podwyższonym stężeniu chlorków i sodu),
• dolegliwości ze strony układu pokarmowego: bóle brzucha, biegunki, zaparcia, problemy z trawieniem i wchłanianiem składników odżywczych, oddawanie przez dziecko tłuszczowych stolców, wydzielających przykrą woń,
• nieproporcjonalnie duży obwód brzucha, w porównaniu do reszty ciała,
• opóźniony wzrost i rozwój dziecka, brak prawidłowego przybierania na wadze.

W większości przypadków nasilenie objawów narasta z czasem. Jeżeli jednak pierwsze objawy pojawiają się w wieku dorosłym, to choroba ma zazwyczaj łagodniejszy przebieg. U mężczyzn może się pojawić np. niepłodność lub brak zarostu, natomiast u obu płci mogą wystąpić: powtarzające się dolegliwości ze strony układu oddechowego, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, czy opóźnione dojrzewanie. W przypadku obecności takich niespecyficznych objawów, zwłaszcza jeśli w rodzinie występowały przypadki mukowiscydozy, warto wykonać badania genetyczne TUTAJ.

Mukowiscydoza a ciąża – wczesna diagnostyka choroby

Mukowiscydoza jest chorobą genetyczną i zgodnie z obecną wiedzą medyczną, nie istnieją jeszcze działania profilaktyczne, które pozwalałyby na to, aby się przed nią uchronić. O ile jednak nie można mówić o skutecznej profilaktyce, to wczesne wykrywanie choroby – już na etapie życia płodowego, jest rekomendowane przez specjalistów z zakresu genetyki. 

Mukowiscydozę można rozpoznać już od 8 do 10 tygodnia ciąży, dzięki badaniom prenatalnym. Rodzice chorego dziecka zyskują dzięki temu czas na konsultację z genetykiem i zdobycie wiedzy na temat choroby, jej leczenia i możliwych powikłań. Mogą oni także wykonać testy genetyczne, pod kątem nosicielstwa choroby i oszacować jej ryzyko w momencie kolejnej ciąży. 

Badania genetyczne potencjalnych rodziców można tak naprawdę wykonać już na etapie planowania ciąży. Pary, przygotowujące się do rodzicielstwa mają możliwość zbadać się pod kątem najczęściej występujących w polskiej populacji mutacji, związanych z chorobami genetycznymi i ocenić jak duże jest u nich ryzyko przekazania niekorzystnych zmian genetycznych swojemu potomstwu.

Mukowiscydoza należy do chorób, które są ujęte w programie badań przesiewowych noworodków, realizowanych u wszystkich noworodków w Polsce. Wyniki badań przesiewowych pozwalają znacznie szybciej zdiagnozować chorobę i wdrożyć leczenie. Wczesne rozpoznanie zwiększa szanse dziecka na prawidłowy rozwój i dłuższe życie. Niestety, badanie przesiewowe w Polsce są oparte głównie na testach biochemicznych, niedających 100% specyficzności wyniku. Aby mieć pewność, że dziecko jest lub nie jest chore, należy rozszerzyć diagnostykę o badania genetyczne oraz test chlorkowy (potowy), oceniający stężenie jonów chlorkowych w pocie dziecka.

Przeczytaj również: Badania genetyczne przed ciążą. Jakie badania i w jakim celu je wykonać?

Leczenie mukowiscydozy i diagnostyka

Badanie genetyczne, rekomendowane dla pacjentów z podejrzeniem mukowiscydozy, pozwala na wykrycie lub wykluczenie najczęstszych mutacji genu CFTR. 

Badanie takie jest rekomendowane dla:

• wszystkich noworodków, które uzyskały nieprawidłowy wynik badań przesiewowych,
• dzieci, w rodzinie których występowały przypadki choroby,
• dzieci, które uzyskały nieprawidłowy wynik testu potowego,
• u rodzeństwa dzieci chorych na mukowiscydozę,
• u osób dorosłych z nietypowymi objawami, takimi jak niepłodność u mężczyzn lub nawracające infekcje dróg oddechowych. 

Pacjenci z rozpoznaną mukowiscydozą powinni znajdować się pod stałą opieką lekarską, multidyscyplinarnego zespołu lekarzy, będących specjalistami w dziedzinie leczenia tej choroby. Niestety, mukowiscydoza wciąż pozostaje chorobą nieuleczalną, jednak wdrożenie leczenia na jak najwcześniejszym etapie życia dziecka, pozwala na zmniejszenie jej uciążliwych objawów, wydłużenie czasu trwania oraz zwiększenie komfortu życia małego pacjenta.

W terapii mukowiscydozy stosuje się m.in. antybiotykoterapię, leki rozszerzające drogi oddechowe i ułatwiające wykrztuszanie zalegającej wydzieliny, fizjoterapię klatki piersiowej, a w wybranych przypadkach także przeszczep płuc. Dolegliwości ze strony układu pokarmowego mogą być minimalizowane dzięki stosowaniu doustnych enzymów poprawiających wchłanianie składników odżywczych, odpowiedniej diecie i suplementacji witamin.

Rodzice dzieci z mukowiscydozą mogą także skorzystać z konsultacji z lekarzem genetykiem TUTAJ, aby uzyskać więcej wiedzy na temat choroby i sposobów leczenia.