Profilaktyczne badania genomu

Oferta badań genetycznych dostępnych na polskim rynku medycznym poszerza się z roku na rok. Oprócz testów służących wykryciu określonych chorób genetycznych, coraz częściej możemy spotkać się także z profilaktycznymi badaniami genetycznymi- które mają za zadanie wykryć skłonności do chorób, zanim jeszcze mają szansę rozwinąć się u pacjenta lub jego potomstwa.

Jednym z badań dostępnych komercyjnie jest profilaktyczne badanie genomu. Co kryje się pod tą nazwą i na czym dokładnie polega takie badanie?

Badanie WGS – Whole Genome Sequencing – to badanie całego materiału genetycznego człowieka. Analizowane są w nim zarówno miejsca kodujące poszczególne geny (eksony), jak i sekwencje pomiędzy genami. Oczywiście logiczne wydaje się, że to mutacje zlokalizowane w konkretnych genach są odpowiedzialne za wystąpienie jakiejś choroby genetycznej. Ale trzeba pamiętać o tym, że niekiedy mutacje położone pomiędzy genami również mają niekorzystny wpływ i mogą się wiązać z objawami chorobowymi. Pomiędzy genami znajduje się wiele miejsc, które regulują przepisywanie i odczytywanie kodu genetycznego, produkcję białek, aktywowanie poszczególnych genów w komórkach itp. Dlatego szerszy zakres badania niż w przypadku badania WES (Whole Exome Sequencing – badanie całego eksomu) daje większą szansę na znalezienie nieprawidłowości.

Profilaktyczne badanie genomu (WGS) wykonujemy najczęściej u osoby zdrowej, bez konkretnej rozpoznanej choroby genetycznej. Ma ono na celu wykrycie mutacji, które mogą doprowadzić do pojawienia się objawów jakiejś choroby w przyszłości.

Jakie informacje można znaleźć na wyniku profilaktycznego badania genomu i jak należy je interpretować?

Trzeba pamiętać, że w WGS otrzymujemy ogrom informacji, które muszą być odpowiednio zinterpretowane i zaklasyfikowane. Pierwszą pracę wykonują specjaliści diagności. Na wyniku raportowane są warianty o znanym lub potencjalnym charakterze patogennym, czyli szkodliwym.

Wynik badania profilaktycznego zawiera zawsze warianty genetyczne znalezione u pacjenta, które odbiegają od prawidłowych wariantów, występujących w reszcie populacji. Oczywiście różne zmiany wiążą się z różnymi chorobami, ale też z różnym ryzykiem wystąpienia problemów. Nie każdy wariant oznacza jednoznacznie rozpoznanie choroby, w wielu wypadkach może on świadczyć tylko o zwiększonym ryzyku zachorowania.

Wynik badania WGS  jest długi i skomplikowany. I dlatego zawsze wymaga wnikliwego omówienia przez lekarza genetyka. Niektóre warianty wymagają konfrontacji z sytuacją rodzinną i zdrowotną pacjenta, więc taka konsultacja musi uwzględniać wiele czynników.

W zależności od wykrytych wariantów lekarz ocenia ryzyko wystąpienia różnych chorób genetycznych, możliwości profilaktyki, opóźnienia wystąpienia objawów, możliwości leczenia i dalszego postępowania. Ważnym aspektem takiego badania jest również ocena ryzyka przekazania mutacji potomstwu i omówienie potencjalnych skutków tego procesu.

Czy istnieją jakieś szczególne wskazania do wykonania profilaktycznego badania genomu? Kto powinien pomyśleć o wykonaniu takiego test w pierwszej kolejności?

Może odwrócę odpowiedź – właściwie nie ma przeciwwskazań, żeby takie badanie wykonać u dowolnej osoby. Każdy, kto świadomie chce poznać swoje ryzyko odnośnie różnych chorób genetycznych, ryzyko nowotworów – może takie badanie wykonać.

Najsilniejszym dodatkowym argumentem za tym badaniem są choroby występujące w rodzinie, gdy konkretna diagnoza genetyczna nie jest znana. Często mamy do czynienia z nie do końca zdiagnozowanymi problemami neurologicznymi u krewnych, nagłymi niewyjaśnionymi zgonami, problemami metabolicznymi, powtarzającymi się nowotworami złośliwymi. Jeśli nie można wykonać badania genetycznego u chorego krewnego, to badanie WGS u nas samych pomoże wykluczyć obciążenie znanymi chorobami tego typu.

Czy profilaktyczne badanie genomu warto wykonać w ciąży lub jeszcze na etapie planowania potomstwa? Jakie informacje mogą w ten sposób uzyskać przyszli rodzice?

W badaniu WGS otrzymujemy informacje na temat tego, jakie warianty różnych genów posiada badana osoba. Warianty pojedyncze (heterozygotyczne) w genach powiązanych z chorobami dziedziczonymi autosomalnie recesywnie (AR) nie wiążą się z chorobą u danej osoby, ale oznaczają stan nosicielstwa. Jeśli dwoje partnerów jest nosicielami mutacji w tym samym genie, to ryzyko choroby AR u ich potomstwa jest wysokie (25%). Badanie WGS wykonane u pary daje nam więc informację na temat ryzyka chorób dziedziczonych autosomalnie recesywnie u ich potomstwa.

Ponadto jeśli w badaniu WGS wykryjemy jakąś chorobę lub predyspozycję u osoby badanej, zawsze omawiane jest ryzyko przekazania choroby potomstwu, możliwe rozwiązania, postępowanie.

Co zrobić, jeśli wynik profilaktycznego badania genetycznego wskaże na nosicielstwo lub zwiększone ryzyko jednej z chorób genetycznych? Czy w ogólne w takiej sytuacji istnieje możliwość, aby obniżyć to ryzyko u osoby badanej oraz jej potomstwa?

Jak wspominałam wcześniej – każda nieprawidłowość powinna zostać dokładnie omówiona przez lekarza genetyka. Właśnie po to, żeby podać konsekwencje, ale też możliwości dalszego postępowania. Czasem to będą badania profilaktyczne, czasem konkretne leczenie. Zawsze też omawiane jest ryzyko dla potomstwa i innych członków rodziny, np. rodzeństwa, rodziców.

Czy istnieją jakieś inne metody profilaktyki chorób genetycznych niż badanie genomu?

Badanie genomu jest niewątpliwie badaniem najszerszym, które nie jest skupione na poszukiwaniu przyczyny konkretnego problemu zdrowotnego. Istnieją też oczywiście badania ukierunkowane na jakąś chorobę lub objaw medyczny, bardziej celowane na wybraną sytuację pacjenta w danej chwili.

Przykładem może tu być omawiane już wcześniej nosicielstwo chorób dziedzicznych. Jeżeli chcemy zbadać u siebie i partnera nosicielstwo przed planowaniem ciąży, to można wykonać analizę wybranych genów powiązanych z najczęstszymi chorobami dziedziczonymi autosomalnie recesywnie lub sprzężonych z chromosomem X. Istnieją różne badania, o różnym zakresie analizy, np. badanie Parento.

Inny przykład to badania wrodzonej dziedzicznej predyspozycji do nowotworów złośliwych. Można wykonać analizę wybranych genów, które odpowiadają za dziedziczne postacie nowotworów. Zakresy analiz mogą być bardzo zróżnicowane, w zależności od wywiadu rodzinnego, typu nowotworów i innych danych pacjenta.

Polscy pacjenci coraz częściej słyszą o tzw. medycynie spersonalizowanej. Czy profilaktyczne badanie genomu jest niezbędne do tego, aby pacjent miał dostęp do leczenia dobieranego do jego indywidualnych uwarunkowań genetycznych?

Może nie niezbędne, ale na pewno bardzo pomocne. Rzeczywiście medycyna spersonalizowana przestaje być tylko teorią i zaczyna być stosowana w praktyce. W skrócie polega ona na tym, że leczenie niektórych chorób dostosowane jest do indywidualnych cech pacjenta. Mówimy tu o genetycznie uwarunkowanej reakcji / wrażliwości na niektóre leki, przewidywaniu skutków i efektów leczenia, ryzyku powikłań.

Przy niektórych stanach przed włączeniem leczenia można wykonać celowane testy określające wyżej wymienione cechy. Natomiast badanie WGS daje nam taką wiedzę „od ręki”, analizując wiele różnych predyspozycji i indywidualnych uwarunkowań. Dlatego w przypadku zachorowania na jakąś chorobę i konieczności doboru leczenia dysponujemy szeroką wiedzą na temat optymalnego postępowania.