Ataksja – jakie są jej rodzaje i czy przyczyna tej choroby leży w genach?

Co to jest ataksja?

Najczęstszą przyczyną pojawienia się objawów ataksji jest uszkodzenie móżdżku lub rdzenia kręgowego. Centralny układ nerwowy, w skład którego wchodzą te narządy, odpowiada m.in. za właściwą koordynację ruchów. Osoba cierpiąca z powodu ataksji ma problemy z koordynacją ruchów, chodzeniem i utrzymaniem równowagi. Występują u niej także mimowolne ruchy gałek ocznych oraz drżenia mięśni. Objawy ataksji mogą bardzo utrudnić codzienne funkcjonowanie i komfort życia osoby nią dotkniętej. W wyniku choroby, najprostsze czynności, takie jak mówienie czy chodzenie, zaczynają stanowić dla pacjenta poważny problem.

Rodzaje i przyczyny ataksji

Ze względu na lokalizację uszkodzenia, ataksję można podzielić na móżdżkową oraz czuciową. Pierwsza z nich jest związana z uszkodzeniem móżdżku, który w warunkach fizjologicznych odpowiada za poczucie równowagi i zborność ruchów. Do ataksji czuciowej dochodzi w momencie przerwania dróg przewodzenia sygnału nerwowego w wyniku uszkodzenia rdzenia kręgowego.

Ze względu na przyczynę choroby wyróżnia się ataksję nabytą i ataksję wrodzoną. Pierwsza z nich może być spowodowana:

• nadużywaniem alkoholu,
• zatruciem lekami i substancjami psychoaktywnymi,
• nowotworami,
• guzami mózgu,
• udarami,
• urazami czaszkowo-mózgowymi.

Wśród innych przyczyn wymienia się też brak witamin, w szczególności B12 i E, oraz dziecięce porażenie mózgowe. Ataksja wrodzona ma podłoże genetyczne.

Ataksja wrodzona jest dziedziczona w dwojaki sposób:

• autosomalnie recesywnie – gdy do ujawnienia się choroby konieczne jest odziedziczenie dwóch uszkodzonych genów. Rodzice mają wówczas 25-procentowe ryzyko przekazania ataksji swoim dzieciom,
• autosomalnie dominująco – jeżeli do pojawienia się objawów choroby wystarczy jeden uszkodzony gen, odpowiedzialny za jej rozwój. Osoby chore na ten typ ataksji mają 50-procentowe ryzyko przekazania jej dzieciom.

Do najczęstszych ataksji móżdżkowych należą ataksja Friedreicha oraz ataksja-teleangiektazja.

Ataksja Friedreicha

Jest to choroba genetyczna dziedziczona autosomalnie recesywnie, prowadząca do uszkodzeń układu nerwowego i serca. Pierwsze objawy bywają obserwowane już u 20-latków. Pacjenci cierpiący na to schorzenie w większości przypadków umierają w ciągu 10 lat od rozpoznania.

Ataksja Friedreicha jest spowodowana uszkodzeniem genu FXN, zlokalizowanego na 9 Chromosomie. Białko o nazwie frataksyna kodowane przez ten gen związane jest z przemianami żelaza w mitochondriach. W wyniku mutacji dochodzi do kilkukrotnego powielenia krótkiego fragmentu genu (tzw. trójki nukleotydów), co jest określane jako mutacja dynamiczna. Na skutek uszkodzenia genu dochodzi do zmniejszenia ilości powstającej frataksyny, co wiąże się z nagromadzeniem żelaza w mitochondriach oraz uszkodzeniem komórek. W prawidłowym genie liczba trójek nukleotydowych wynosi od 6 do 32, w uszkodzonym zaś ich waha się od 200 aż do 1700 [1].

Ataksja-teleangiektazja (inaczej zespół Louis-Bar)

Ataksja-teleangiektazja jest chorobą dziedziczoną w sposób autosomalny recesywny. Za rozwój choroby odpowiada uszkodzenie genu ATM, zlokalizowanego na 11 chromosomie. Białko kodowane przez ten gen to kinaza ATM, odpowiadająca za naprawę uszkodzeń w DNA. Ataksja-teleangiektazja może być podejrzewana już na etapie badań prenatalnych w momencie stwierdzenia wysokiego stężenia alfa-fetoproteiny (AFP) i antygenu karcynoembrionalnego (CEA). Chorujący na nią pacjenci mają zaburzenia równowagi, przełykania, oczopląs i niewyraźną mowę. Dodatkowo widoczne jest u nich poszerzenie naczyń włosowatych widoczne na twarzy oraz małżowinach usznych. Chorzy cierpiący z powodu ataksji-teleangiektazji są bardziej narażeni na rozwój białaczek, chłoniaków oraz nowotworów układu nerwowego, takich jak glejaki czy rdzeniaki.

Ataksje rdzeniowo-móżdżkowe (ang. spinocerebellar ataxia, SCA)

Przyczyną tych ataksji są mutacje w wielu różnych genach, a choroba dziedziczona jest w sposób autosomalny dominujący. Ataksje rdzeniowo-móżdżkowe to grupa ponad 30 zaburzeń. Niektóre z nich są spowodowane zwiększeniem liczby powtórzeń trójek nukleotydowych (CAG) kodujących glutaminę (SCA 1–3, 6, 7, 17), inne wywołane są zwiększeniem liczby powtórzeń sekwencji niekodujących (SCA 8, 10, 12, 31, 31). Pozostałe są efektem mutacji punktowych w genach. Objawy choroby występują u obu płci w różnym okresie życia, w zależności od typu ataksji, na którą cierpi pacjent. Zazwyczaj chorują na nią ludzie między 30. a 50. rokiem życia. Najczęstsze typy ataksji rdzeniowo-móżdżkowych to typy 1, 2, 3, 6, 7, 8. Ich przyczyną jest uszkodzenie genów ATXN, kodujących ataksyny- białka uczestniczące w regulacji rozkładu białek w proteasomach. Podobnie jak w ataksji Friedreicha, dochodzi do powielenia trójki nukleotydów. Dla przykładu, w ataksji rdzeniowo-móżdżkowej typu 1 uszkodzony jest gen ATXN1. Liczba powtórzeń, zamiast prawidłowych 6, wynosi wówczas od 39 do nawet 83. Powstające wydłużone białko niszczy komórki nerwowe, powodując wystąpienie objawów ataksji. Im większa ilość powtórzeń, tym cięższe objawy występują u pacjenta.

Jak objawia się ataksja?

Początkowe objawy ataksji są niespecyficzne i bywają trudne do zauważenia, nawet przez osobę chorą.

Najbardziej charakterystyczne objawy ataksji to:

• niezborność ruchów,
• niezdolność do chodzenia w linii prostej,
• rytmiczne poruszanie głową,
• kołysanie się na boki podczas chodzenia,
• bolesne skurcze mięśni,
• brak koordynacji ruchu gałek ocznych,
• zatrzymywanie wzroku w jednym punkcie,
• zaburzenia rytmu mowy i oddychania,
• trudności z połykaniem,
• drżenie mięśni,
• obniżone napięcie mięśni,
• utrata równowagi podczas wstawania i chodzenia.

Osoba z ataksją miewa także problemy ze złożonymi czynnościami. Aby móc je wykonać, musi podzielić je na etapy. Jeśli pacjent zaczyna mieć problemy z utrzymaniem równowagi, swobodnym wysławianiem się, coraz częściej zdarzają mu się upadki, powinien jak najszybciej skonsultować swój stan zdrowia z lekarzem neurologiem.

Jak diagnozuje się ataksję?

Ataksje są chorobami o ciężkim przebiegu, a ich diagnostyka jest bardzo ważna. Uszkodzenia w genach kluczowych dla rozwoju ataksji można wykryć już na etapie badań prenatalnych. Pary, u których stwierdzono rodzinne występowanie ataksji, można objąć poradnictwem genetycznym i określić ryzyko wystąpienia tej choroby u dzieci oraz rozszerzyć diagnostykę na innych członków rodziny.

Diagnostykę ataksji u dzieci oraz osób dorosłych przeprowadza się metodą sekwencjonowania nowej generacji (ang. next generation seguencing, NGS). Materiałem do badań jest krew obwodowa, z której uzyskuje się DNA pacjenta. Badanie obejmuje analizę sekwencji kodującej wszystkich genów odpowiedzialnych za występowanie objawów klinicznych ataksji. Możliwe jest też badanie konkretnych genów metodami biologii molekularnej, jeśli objawy kliniczne wskazują na konkretny typ ataksji.

Należy pamiętać, że badania genetyczne w kierunku ataksji wykonuje się na zlecenie lekarza genetyka po konsultacji i zebraniu dokładnego wywiadu. Ofertę badań w kierunku ataksji można znaleźć w naszym e-sklepie: https://nowagenetyka.pl/sklep/kategoria/ataksje/

Bibliografia

1. L.B. Jorde i in., Genetyka medyczna, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012, s. 247–248.
2. R. Słomski, Przykłady analiz DNA, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, Poznań 2004, s. 245–254.