Hemochromatoza – przyczyny, diagnostyka, objawy

Skutkami nieleczonej hemochromatozy mogą być m.in.: marskość wątroby, choroby sercowo-naczyniowe, cukrzyca, problemy z płodnością, jak również nowotwór wątroby. Choć całkowite wyleczenie choroby nie jest możliwe, to szybka diagnoza i rozpoczęcie terapii, jeszcze przed pojawieniem się uszkodzeń narządów wewnętrznych, jest w stanie zapewnić pacjentowi komfort i taką samą przewidywaną długość życia, jaką mają osoby zdrowe.

Zarówno niedobór, jak i nadmiar żelaza może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Organizm człowieka nie jest wyposażony w skuteczny mechanizm usuwania nadmiaru tego pierwiastka, dlatego jego nadmierne wchłanianie i odkładanie się w tkankach prowadzi do stopniowego uszkodzenia narządów wewnętrznych. Jedynym mechanizmem chroniącym komórki przed toksycznym działaniem żelaza jest białko HFE, hamujące jego transport do krwiobiegu, a stamtąd do tkanek. Jeżeli ten mechanizm zawiedzie, np. na skutek obecności niekorzystnego wariantu genetycznego, żelazo, pod postacią hemosyderyny, zaczyna się dostawać do tkanek, obciążać i uszkadzać narządy wewnętrzne. 

Rozwijająca się na tym podłożu choroba, nazywana hemochromatozą, objawia się m.in. zmęczeniem, bólami brzucha i stawów i najczęściej manifestuje się w okolicach 40 r.ż. Jeżeli nie jest leczona, prowadzi do stopniowego rozwoju poważnych powikłań – marskości i niewydolności wątroby, zaburzeń hormonalnych, insulinooporności i cukrzycy, niewydolności serca, a nawet chorób nowotworowych. Choroba częściej rozwija się u mężczyzn, ponieważ u kobiet istnieją dodatkowe procesy fizjologiczne, dzięki którym możliwe jest częściowe usuwanie nadmiaru żelaza, takie jak cykl menstruacyjny i laktacja. Jednak w części przypadków nawet one nie są wystarczające do ochrony przed przeładowaniem organizmu tym pierwiastkiem.

Hemochromatoza – co to jest?

Hemochromatoza jest to choroba, powstająca na skutek wrodzonego zaburzenia przemiany materii, polegającego na nadmiernym wchłanianiu jonów żelaza, a następnie odkładaniu ich pod postacią hemosyderyny w tkankach. Choroba ta może mieć pochodzenie wrodzone lub wtórne. Hemochromatoza wrodzona jest schorzeniem genetycznym, wtórna natomiast wynika z przeładowania organizmu żelazem, np. na skutek wielokrotnych transfuzji krwi lub chorób prowadzących do nadmiernego gromadzenia żelaza, np. chorób wątroby, szpiku kostnego lub metabolicznych.

Nagromadzenie żelaza towarzyszące hemochromatozie jest niebezpieczne dla zdrowia, ponieważ prowadzi do obciążenia narządów i upośledzenia ich prawidłowego funkcjonowania. Najwięcej żelaza odkłada się w wątrobie i trzustce, prowadząc do stopniowego uszkodzenia i zwłóknienia tych narządów, a w konsekwencji do ich niewydolności lub rozwinięcia się choroby nowotworowej. Nieleczona hemochromatoza może być przyczyną przedwczesnej śmierci, dlatego im szybciej zostanie zdiagnozowana, tym większe szanse pacjenta na pełen powrót do zdrowia.

Hemochromatoza pierwotna

Hemochromatoza wrodzona, czyli pierwotna może dotyczyć ok. 1 na 200 osób w populacji europejskiej. Szacuje się, że nawet co dziesiąta osoba jest nosicielem jednego niekorzystnego wariantu genetycznego, kodującego białko HFE, jednak do zachorowania dochodzi dopiero w momencie, gdy dziecko odziedziczy dwie takie kopie, po jednej od każdego z rodziców. Hemochromatoza pierwotna jest chorobą dziedziczoną autosomalnie recesywnie. Powszechność występowania mutacji w genie HFE czyni ją jedną z najczęściej występujących chorób genetycznych w Polsce. Choć obciążenie genetyczne towarzyszy pacjentom od początku życia, to pierwsze objawy hemochromatozy pojawiają się zazwyczaj w okolicach 40. roku życia, kiedy nagromadzenie żelaza w tkankach zdąży doprowadzić do ich uszkodzenia. 

W bardzo rzadkich przypadkach przyczyną hemochromatozy mogą być również mutacje w innych genach, związanych z gospodarką żelazową, kodujących białka takie jak: hemojuwelina, transferyna, hepcydyna, ceruloplazmina. Objawy choroby są wówczas podobne, jednak mogą się pojawić na wcześniejszym etapie życia.

Z tego względu hemochromatoza pierwotna dzielona jest na 4 typy, w zależności od przyczyny i momentu wystąpienia pierwszych objawów:

• typ 1 – klasyczna hemochromatoza dorosłych: objawy pojawiają się pomiędzy 30. a 50. r.ż., a przyczyną choroby są mutacje w genie HFE,
• typ 2 – hemochromatoza młodzieńcza: rzadszy typ choroby, związany z mutacjami w genie HJV (HFE2), objawy pojawiają się przed 30. r.ż. i mogą obejmować niewydolność serca, hipogonadyzm i opóźnienie procesu dojrzewania,
• typ 3 – występujący bardzo rzadko, objawy pojawiają się przed 30. r.ż. i są związane z wrodzonymi zaburzeniami syntezy hepcydyny – hormonu odpowiadającego za prawidłowy transport żelaza,
• typ 4 – również bardzo rzadki, związany z mutacją genetyczną, prowadzącą do zaburzeń w syntezie ferroportyny – jednego z białek transportujących żelazo.

Najwięcej przypadków hemochromatozy stanowi typ pierwszy (około 80-90% przypadków), a objawy zaczynają się pojawiać u pacjentów wieku średnim – najczęściej u mężczyzn między 30. a 50. r.ż. Niestety, ze względu na to, że początkowe objawy hemochromatozy są mało specyficzne, zanim zostanie postawiona odpowiednia diagnoza, upływa zazwyczaj kilka lat. Chorzy są często leczeni na inne choroby, specyficzne dla poszczególnych narządów, a prowadzona terapia nie przynosi zadowalających efektów. Aby wykryć prawdziwe źródło choroby, czyli przeładowanie żelazem, należy wykonać odpowiednie badania diagnostyczne, do których zaliczają się również badania genetyczne.

Hemochromatoza – objawy

Wśród objawów hemochromatozy, często niespecyficznych i kojarzonych z innymi chorobami, wymienia się m.in.:

• bóle, stany zapalne i zwyrodnienia stawów,
• bóle brzucha, dolegliwości żołądkowo-jelitowe i zmiany w obrębie komórek jelita cienkiego, często mylone z zespołem jelita drażliwego,
• osteoporozę i osteopenię,
• brązowe zabarwienie skóry, szczególnie w okolicach twarzy i stawów kolanowych i łokciowych,
• zmęczenie, osłabienie i zaburzenia nastroju, prowadzące nawet do depresji,
• niewydolność wątroby, prowadzącą do marskości lub raka wątrobowokomórkowego,
• uszkodzenie trzustki, insulinooporność, cukrzycę,
• niedoczynność gruczołów wydzielania wewnętrznego i zaburzenia gospodarki hormonalnej, skutkujące niepłodnością, spadkiem libido, wczesną menopauzą i uszkodzeniem przysadki mózgowej,
• zaburzenia rytmu serca i inne choroby sercowo-naczyniowe.

Wyniki badań laboratoryjnych u osób z hemochromatozą mogą wykazywać nieprawidłowy poziom enzymów wątrobowych (ALT, AST, GGTP) i parametrów związanych z gospodarką żelazową (żelaza, ferrytyny, czy TIBC).

Hemochromatoza – diagnostyka

Diagnostyka hemochromatozy obejmuje zazwyczaj:

• badania biochemiczne: oznaczenie stężenia enzymów wątrobowych, żelaza i ferrytyny, całkowitą zdolność wiązania żelaza (TIBC), 
• badania obrazowe: USG, tomografię komputerową, rezonans magnetyczny lub elastografię,
• badania genetyczne w kierunku najczęstszych mutacji w genie HFE,
• oraz dodatkowo badanie histologiczne wycinka wątroby i innych narządów.

Gen HFE odpowiada za kontrolę wchłaniania jonów żelaza w komórkach nabłonka jelita cienkiego oraz za regulację ilości żelaza w organizmie – jeśli jest go zbyt dużo, białko to włącza swoistą blokadę i hamuje dalsze wchłanianie pierwiastka z pożywienia. Obecność mutacji w genie HFE prowadzi do zaburzenia tego mechanizmu, zwiększonego wchłaniania żelaza w jelicie i odkładania nadmiaru pierwiastka w tkankach, przede wszystkim w wątrobie, trzustce i chrząstkach stawowych. 

Hemochromatoza – badanie genetyczne 

Badanie genetyczne jest badaniem przyczyniającym się do ostatecznego postawienia rozpoznania lub wykluczenia hemochromatozy pierwotnej. Informacja o posiadanej mutacji na wczesnym etapie choroby lub jeszcze przed wystąpieniem jej pierwszych objawów daje pacjentowi szansę na zmianę nawyków żywieniowych i wdrożenie odpowiedniego leczenia, co może go uchronić przed uszkodzeniem narządów i dalszymi powikłaniami. 

Jest to także ważna wiadomość dla najbliższej rodziny pacjenta – krewni osób z potwierdzoną hemochromatozą powinni również wykonać badanie genetyczne, a w razie wykrycia mutacji w genie HFE znaleźć się pod stałą opieką lekarską. Badanie genetyczne można wykonać również u dzieci, pamiętając, że jego wynik nie zmienia się w ciągu życia, więc wystarczy wykonać je jednorazowo. Warto jednak wiedzieć, że u części osób z dwoma nieprawidłowymi wariantami genu HFE nie dochodzi do rozwoju hemochromatozy- przyczyna tego stanu rzeczy nie jest jeszcze poznana. Wiadomo jednak, że wykrycie tych zmian w badaniu genetycznym świadczy o znacznie podwyższonym ryzyku choroby.

W razie pytań lub wątpliwości przy interpretacji wyniku badania genetycznego warto skorzystać z konsultacji ze specjalistą – lekarzem genetykiem TUTAJ.