Wady letalne płodu – czym są, co je powoduje i do czego prowadzą?

Co to jest wada letalna?

Rozwój diagnostyki prenatalnej, jaki dokonał się w ostatnich latach, umożliwia wykrywanie wielu chorób już na etapie ciąży. Daje to możliwość leczenia wielu z nich w łonie matki. Istnieje jednak grupa nieuleczalnych chorób, prowadzących do obumarcia dziecka. Są nimi właśnie wady letalne.

Wada letalna, czyli inaczej śmiertelna, to najcięższa z wad powstałych w życiu płodowym. Obarczone nią dziecko umiera już w łonie matki lub wkrótce po urodzeniu, niezależnie od podjętego leczenia. Współczesne możliwości diagnostyki prenatalnej pozwalają jednak na wczesne wykrycie tego typu wad.

Przyczyny powstawania wad letalnych

Wady letalne mogą powstać w wyniku działania czynników teratogennych, takich jak: infekcje w czasie ciąży, działanie leków uszkadzających płód czy narażenie na promieniowanie jonizujące. W wielu przypadkach wady letalne spowodowane są zaburzeniami genetycznymi u dziecka, nazywanymi aberracjami chromosomowymi. Do ich wystąpienia przyczyniają się nieprawidłowe podziały komórkowe zarodka lub zaburzenia w podziałach komórek płciowych. Aberracje chromosomowe prowadzą do zaburzeń w budowie lub liczbie chromosomów w organizmie dziecka. Jako przykład można tu podać zespół Pataua czy zespół Edwardsa. Pierwszy z nich związany jest z trisomią chromosomu 13, drugi – 18.

Inną genetyczną przyczyną wystąpienia wad letalnych są mutacje punktowe. Zaburzenia metabolizmu, które są ich skutkiem, uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Przykładem takiej choroby jest zespół Zellwegera, spowodowany mutacjami w genie PEX.

W wielu sytuacjach nie da się jednoznacznie określić czynnika, który wywołał wadę letalną u dziecka. Jest to szczególnie trudne, gdy dochodzi do do samoistnych poronień lub obumarcia zarodka na wczesnym etapie ciąży.

Jakie są najczęściej występujące wady letalne?

Do najczęściej występujących wad letalnych zalicza się:

Zespół Pataua

Jest to zespół chromosomowy występujący u 1 dziecka na 10 000 urodzeń. Spowodowany jest obecnością dodatkowego chromosomu w 13. parze. W większości przypadków prowadzi to do śmierci w okresie noworodkowym – 50% dzieci z trisomią 13. pary umiera w okresie noworodkowym, a 90% przed ukończeniem pierwszego roku życia. Objawy zespołu Pataua są łatwe do zauważenia. Dzieci rodzą się z rozszczepami twarzowymi, mają małe i nie do końca ukształtowane uszy. Dość często występują u nich wady układu nerwowego, serca i nerek. Na tylnej części potylicy zauważalny jest niedorozwój skóry, dość charakterystyczny i przemawiający za rozpoznaniem zespołu Pataua.

Zespół Edwardsa

Zespół Edwardsa jest spowodowany trisomią chromosomu 18 i występuje z częstością 1 na 6000 urodzeń. Ocenia się, że mniej niż 5% płodów z zespołem Edwardsa przeżywa do porodu. Dzieci obciążone zespołem Edwardsa rodzą się z niską masą urodzeniową, mają wyraźne nieprawidłowości w budowie dłoni, małe małżowiny uszne z niezawiniętym obrąbkiem oraz małe usta. U około 90% z nich występują wrodzone wady serca. Dzieci z zespołem Edwardsa nie mają wykształconego odruchu ssania i połykania, muszą więc być karmione za pomocą specjalnej sondy. Mimo to zwykle nie przeżywają roku.

Wady cewy nerwowej – bezczaszkowie, bezmózgowie oraz przepukliny mózgowe i rdzeniowe

Te wady letalne powstają już na etapie tworzenia i zamykania się cewy nerwowej, czyli między 2. a 4. tygodniem ciąży. Dzieci dotknięte takimi wadami rodzą się zazwyczaj martwe lub żyją do kilku dni. Mogą mieć wady gałki ocznej, być pozbawione słuchu i nie odczuwać bólu.

Wady serca

Do letalnych wad serca zalicza się: ektopię serca (serce znajduje się poza klatką piersiową), hipoplazję serca wraz z niedorozwojem płuc oraz krytyczne wady serca.

Niektóre dysplazje kostne

Jako przykład takiej letalnej wady można podać dysplazję tanatoforyczną. Jest to choroba genetyczna, skutkująca nieprawidłowym rozwojem kości szkieletowych. U dziecka z tą wadą obserwuje się bardzo krótkie kończyny, wielkogłowie, wąską klatkę piersiową oraz niewykształcenie się wszystkich palców. Dodatkowo dzieci te mogą mieć nieprawidłowo rozwinięty mózg, liczne wady serca oraz padaczkę.

Choroby metaboliczne

Niektóre z chorób metabolicznych, takie jak choroba Krabbego lub zespół Zellwegera, są dla płodu śmiertelne. W chorobie Krabbego dochodzi do niewykształcenia się osłonki włókien nerwowych na skutek braku kluczowego enzymu – beta-galaktocerebrozydazy. Zespół Zellwegera wynika zaś z mutacji w genie PEX, która powoduje gromadzenie się w mózgu wielonienasyconych kwasów tłuszczowych

Poza schorzeniami wymienionymi powyżej do wad letalnych zalicza się też agenezję (brak) nerek oraz bardzo rzadkie złożone zespoły wad, takie jak zespół Neu-Laxova.

Jak wygląda diagnostyka wad letalnych?

Wady letalne mogą być zdiagnozowane już na wczesnym etapie ciąży. W czasie jej trwania każda kobieta wykonuje cztery badania USG. Badanie przeprowadzane do 12. tygodnia ciąży nazywane jest USG genetycznym, pozwala bowiem wykryć wady rozwojowe płodu. Podczas tego badania specjalista mierzy i ogląda wszystkie części ciała dziecka. Jest w stanie zobaczyć nieprawidłowości typu rozszczep kręgosłupa, wady serca czy mózgu. Jeśli badanie wykaże nieprawidłowości, to lekarz zleca rozszerzenie diagnostyki o badania prenatalne, takie jak: test PAPP-A, poziom hormonu beta-HCG lub amniopunkcja.

Test PAPP-A polega na pomiarze stężenia ciążowego białka osoczowego A, natomiast badanie poziomu beta-HCG na oznaczeniu stężenia wolnej podjednostki gonadotropiny kosmówkowej we krwi. Prawidłowo przebiegająca ciąża charakteryzuje się określonymi stężeniami tych białek. Jeśli u płodu obecne są wady chromosomowe, poziom markerów biochemicznych może ulegać zaburzeniu.

Amniopunkcja, zwana inaczej amniocentezą, polega na pobraniu płynu owodniowego i wykonaniu badania kariotypu w celu zdiagnozowania ewentualnych wad genetycznych płodu. Amniopunkcja jest badaniem inwazyjnym. W niektórych przypadkach można jej uniknąć, wykonując badanie NIPT (dostępne TUTAJ), które jest zupełnie bezpieczne dla płodu. Przeprowadza się je z próbki krwi matki, z której izolowane jest tzw. wolne płodowe DNA (cffDNA). Na podstawie analizy cffDNA z zastosowaniem wysokospecjalistycznej metody sekwencjonowania DNA – metody NGS (ang. next generation sequencing), możliwe jest oznaczenie liczby chromosomów płodu, ich wybranych zaburzeń oraz określanie płci genetycznej dziecka. Zakres i rozdzielczość tego testu są porównywalne z badaniem kariotypu z płynu owodniowego (pobieranego podczas amniopunkcji).

Bibliografia

1. J. Bal, Genetyka medyczna i molekularna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2019, s. 197–199.
2. L.B. Jorde i in., Genetyka medyczna, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2012, s. 117–126, 334.