Zespół Downa – diagnostyka, przyczyny i objawy

Objawy zespołu Downa są bardzo charakterystyczne i zwykle pozwalają na szybkie rozpoznanie choroby. Diagnoza powinna być jednak potwierdzona badaniami genetycznymi, przede wszystkim badaniem kariotypu. Zespół Downa można także wykryć już na etapie życia płodowego, dzięki badaniom prenatalnym.

Zespół Downa

Zespół Downa jest to zespół wad wrodzonych, którym często towarzyszy niepełnosprawność intelektualna. Jest to najczęściej występujące zaburzenie chromosomalne u ludzi, będące wynikiem trisomii chromosomu 21. Oznacza to, że u chorego dziecka w 21. parze występują trzy, zamiast standardowych dwóch chromosomów. Osoby dotknięte zespołem Downa wykazują charakterystyczne cechy wyglądu, które zazwyczaj stanowią pierwszą wskazówkę do rozpoczęcia diagnostyki tego zespołu. Często występują też u nich wady budowy serca, kośćca, układu pokarmowego oraz opóźnienie intelektualne. 

Zespół Downa można rozpoznać już podczas badań prenatalnych – połączenie badania USG, przeprowadzanego przed upływem 13 tygodnia ciąży i testów biochemicznych (testu PAPP-A) ma blisko 95% skuteczność w wykrywaniu wad płodu, związanych z tą chorobą. Najbardziej miarodajną metodą wykrywania zespołu Downa jest jednak badanie kariotypu, do którego pobierana jest próbka materiału genetycznego dziecka, np. w trakcie amniopunkcji. Alternatywą do inwazyjnych badań prenatalnych są tzw. testy NIPT (nieinwazyjne testy prenatalne, z ang. Non-invasive Prenatal Test), które pozwalają na ocenę ryzyka trisomii i innych wad genetycznych płodu na podstawie analizy DNA dziecka, wyizolowanego z próbki krwi matki.

Co to jest Zespół Downa?

Zespół Downa jest to zespół wad wrodzonych, wynikających z obecności dodatkowej ilości DNA, zawartej w nadprogramowym 21. chromosomie. Po raz pierwszy został on opisany przez lekarza Johna Langdona Downa w 1862 roku.

Materiał genetyczny człowieka jest zorganizowany w postaci struktur nazywanych chromosomami. U osób zdrowych w każdej komórce organizmu (poza komórkami płciowymi) znajdują się 23 pary chromosomów. Jeżeli z jakichś przyczyn dochodzi do zmiany ich liczby lub struktury któregoś z nich, czyli aberracji chromosomowej, u dziecka mogą pojawić się różne wady wrodzone. Zespół Downa jest spowodowany aberracją chromosomową, nazywaną trisomią chromosomu 21. Bezpośrednią przyczyną tego zespołu wad jest obecność dodatkowego materiału genetycznego w 21 parze chromosomów – zamiast dwóch, w komórce występują trzy kopie tego chromosomu. Taka sytuacja występuje w ok. 95% przypadków zespołu Downa. W pozostałych przypadkach pojawienie się choroby wynika z mozaicyzmu lub mutacji fragmentu 21. chromosomu. Mozaicyzm polega na tym, że dodatkowy chromosom znajduje się tylko w części komórek, a pozostała część posiada prawidłową liczbę chromosomów. W zależności od tego, jaki % komórek jest obarczonych trisomią, zależy ciężkość objawów choroby, obserwowanych u dziecka: im więcej nieprawidłowych komórek, tym większe nasilenie objawów chorobowych. W rzadkich przypadkach (ok. 3-4%) występuje forma translokacyjna trisomii (tzw. translokacja robertsonowska) lub duplikacja fragmentu chromosomu 21. Oznacza to, że chromosom 21. lub jego fragment jest przyłączony do innego chromosomu. Nie ma to większego wpływu na objawy choroby, jednak może mieć znaczenie przy określaniu ryzyka jej ponownego wystąpienia w rodzinie urodzonego dziecka.

Dokładne przyczyny występowania zespołu Downa nie są znane. Brak jest korelacji pomiędzy występowaniem konkretnych chorób w rodzinie a pojawieniem się zespołu Downa u potomstwa. Częstość występowania choroby rośnie wraz z wiekiem matki, jednak zazwyczaj badanie kariotypu u rodziców nie wykazuje nieprawidłowości. Do pojawienia się nadmiarowego chromosomu dochodzi najczęściej podczas podziału komórek rozrodczych rodziców lub na bardzo wczesnym etapie podziałów komórkowych zarodka. Dlatego też zespół Downa jest określany jako choroba genetyczna, natomiast nie jest uznawany za chorobę dziedziczną. 

Przyczyną charakterystycznych objawów i cech towarzyszących zespołowi Downa jest nadmiar, czyli inaczej nadekspresja genów zlokalizowanych na 21 chromosomie. Wśród genów tych wymienia się m.in.:

• gen kodujący dysmutazę nadtlenkową (SOD1), której nadmiar prowadzi do przedwczesnego starzenia się organizmu i zaburzeń immunologicznych,
• gen kodujący kolagen VI, którego podwyższona ilość może powodować wady serca, dużych naczyń krwionośnych, jak również wiotkość stawów i obniżone napięcie mięśniowe,
• gen DYRK1A, kodujący kinazę, której nadmiar prowadzi do zaburzeń pamięci i uczenia się oraz niepełnosprawności intelektualnej,
• gen onkogenny ETS2, odpowiedzialny za zaburzenia w rozwoju układu kostnego: niski wzrost, nieprawidłową budowę czaszki, czy zaburzone proporcje między długością tułowia, a długością kończyn,
• gen CAF1A wpływający na syntezę DNA i formowanie się chromatyny,
• gen CBS, kodujący enzym ß-syntazę cystationiny, wpływający na metabolizm i usuwanie uszkodzeń DNA.

Zespół Downa – objawy

Osoby dotknięte zespołem Downa często posiadają charakterystyczne cechy wyglądu, dzięki czemu łatwo jest rozpoznać chorobę, nawet przed wykonaniem badań genetycznych, potwierdzających obecność trisomii. Poza tym, chorzy z zespołem Downa są często obarczeni także wadami narządów wewnętrznych, które można zdiagnozować jedynie za pomocą badań specjalistycznych. 

Do cech charakterystycznych dla zespołu Downa wymienia się m.in.:

• obniżone napięcie mięśniowe (u noworodków osłabiony odruch Moro)
• opóźnienie rozwoju psychoruchowego,
• skośne ustawienie szpar powiekowych,
• zmarszczkę nakątną (fałd skórny przykrywający kącik oka),
• niski wzrost,
• tendencję do otyłości,
• małą głowę, często o nieprawidłowej budowie,
• płaski profil twarzy,
• mały nos i nisko osadzone uszy,
• gładkie, rzadkie i proste włosy,
• grube usta z wywiniętą wargą dolną,
• duży, wystający język,
• nieprawidłowo rozstawione zęby,
• krótką szyję, z nadmiarem skóry na karku,
• szerokie i krótkie dłonie i stopy (na dłoniach charakterystyczna prosta bruzda dłoniowa),
• niestabilność kręgów kręgosłupa,
• nadmierną ruchomość w stawach,
• szorstką i suchą skórę ciała,
• wady wzroku i słuchu,
• wady serca i układu sercowo-naczyniowego (kanał przedsionkowo-komorowy, czy ubytki przegrody międzykomorowej),
• wady układu moczowo-płciowego,
• wady wrodzone układu pokarmowego, np. zwężenie przełyku, dwunastnicy lub odbytu,
• wady układu oddechowego,
• lekką, umiarkowaną lub ciężką niepełnosprawność intelektualną,
• zwiększoną skłonność do zapadania na infekcje dróg oddechowych i inne zakażenia,
• niedoczynność tarczycy,
• cukrzycę,
• chorobę Alzheimera, pojawiającą się w okolicach 30-40 r.ż.,
• zwiększone ryzyko białaczki, głównie ostrej białaczki szpikowej.

Co zrobić, jeśli u dziecka występują objawy sugerujące zespół Downa?

Wstępne rozpoznanie zespołu Downa stawiane jest najczęściej już na oddziale noworodkowym, na podstawie charakterystycznych cech wyglądu niemowlęcia. Jeżeli u dziecka występuje podejrzenie zespołu Downa, to konieczne jest wykonanie badań genetycznych, wśród których najważniejsze jest badanie kariotypu. Najlepiej jeśli materiał do tego badania zostanie pobrany jeszcze na oddziale noworodkowym, ale możliwe było jak najszybsze postawienie diagnozy. 

Badanie kariotypu polega na pobraniu próbki krwi i wykonaniu badania cytogenetycznego, w którym określa się liczbę i budowę chromosomów u dziecka. Kariotyp jest to zapis liczby chromosomów, któremu towarzyszy zdjęcie z mikroskopu świetlnego ułożonych w pary i odpowiednio wybarwionych, wszystkich chromosomów obecnych w komórce. Wynik badania powinien być przekazany rodzicom i omówiony z nimi przez lekarza genetyka. 

Wykonanie badania kariotypu jest konieczne u każdego dziecka z podejrzeniem zespołu Downa. Poza ostatecznym rozpoznaniem choroby pozwala ono na określenie ryzyka ponownego wystąpienia choroby, w przypadku kolejnej ciąży. Zazwyczaj ryzyko to jest niskie i nie przekracza 1-2%, jeżeli jednak przyczyną choroby nie jest trisomia, a translokacja chromosomów, to może być ono znacznie większe. W takiej sytuacji wymagane jest wykonanie badania kariotypu również u rodziców dziecka, aby sprawdzić, czy nie są oni nosicielami tzw. translokacji zrównoważonych (zmian, które nie wywołują objawów, jednak są przekazywane z pokolenia na pokolenie). U nosicieli tych translokacji ryzyko powtórzenia choroby u kolejnego dziecka wzrasta od 2 do nawet 100%.

Obecnie zespół Downa można rozpoznać już na etapie ciąży, dzięki przeprowadzeniu inwazyjnych badań prenatalnych, podczas których pobierany jest materiał genetyczny płodu. Wykonanie takich badań zalecane jest najczęściej kobietom w wieku powyżej 35 r.ż., zwłaszcza gdy wyniki badań nieinwazyjnych wykazały zwiększone ryzyko trisomii 21. chromosomu. Alternatywę dla tych badań stanowią nieinwazyjne badania prenatalne, tzw. testy NIPT (z ang. Non-invasive Prenatal Test), oparte o analizę wolnego płodowego DNA, krążącego we krwi matki. Do wykonania takiego badania pobierana jest jedynie próbka krwi matki, z której izoluje się materiał genetyczny dziecka i określa się ryzyko wystąpienia aberracji chromosomowych.

Czy zespół Downa można leczyć?

Choć na obecnym etapie wiedzy medycznej, nie jest możliwe wyleczenie zespołu Downa, to istnieje cały szereg działań, które można podjąć, aby zmniejszyć uciążliwość objawów i wydłużyć życie pacjenta. Ważne jest, aby oprócz badań genetycznych, diagnostyka została rozszerzona o badania, wykrywające różne rodzaje zaburzeń, towarzyszących zespołowi Downa. 

Leczenie stosowane u osób z zespołem Downa obejmuje najczęściej korekcje wad serca, operacje chirurgiczne wad przewodu pokarmowego, leczenie zaburzeń endokrynologicznych, chorób hematologicznych i immunologicznych oraz zaburzeń wzroku i słuchu. Dobrze, jeśli jest ono uzupełnione akceptacją rodziny i otoczenia, wsparciem psychicznym, rehabilitacją usprawniającą i odpowiednio dopasowaną do potrzeb dziecka edukacją, co znacznie zwiększa komfort życia małego pacjenta oraz jego rodziców.

Zespół Downa – leczenie

Rodzice dzieci z zespołem Downa, oprócz konsultacji z lekarzami różnych specjalności, powinni udać się do lekarza genetyka, który pomoże im właściwie zinterpretować wyniki badań cytogenetycznych oraz oceni ryzyko ponownego wystąpienia choroby. Dzięki portalowi medycznemu nowagenetyka.pl mają oni także możliwość skorzystania z konsultacji online, bez konieczności osobistej wizyty w poradni.